top of page

AI: Ɔkɛse a ɛnyɛ hɔ koraa wɔ ɔko ho sɛ ɔbɛgye Nsɛm a ɛrewu nkwa

Updated: Dec 23, 2024


Mfonini ho nkaesɛm: Helena Pfisterer wɔ Unsplash so
Mfonini ho nkaesɛm: Helena Pfisterer wɔ Unsplash so

Me din de Anna Mae Yu Lamentillo, na mefiri Karay-a kasa ho manfoɔ kuro mu, a ɛyɛ abusua a ɛyɛ abibifoɔ a wɔwɔ Philippines. Sɛɛ wɔtɔɔ m’abrabɔ so no, me yɛɛ me ho anigyeɛ sɛ m’abusua yɛɛ wɔn ho dwuma sɛ wɔbɛkyerɛ me Karay-a kasa na wɔbɛma meka no pɛpɛɛpɛ, a ɛma me ho yɛɛ den sɛ mɛda so ne m’ananmu bɔ. Nanso, ɛnyɛ obiara wɔ me man mu na wɔn ho yɛɛ saa. Afe akɛseɛ mu no, mahwɛ ahu sɛ nnipa dodoɔ – titiriw nkumaa no – nnka yɛn kasa no pɛpɛɛpɛ bio. Nsɛm a ɛyɛ den sɛ yɛbɛyɛ yɛn ho nyansafoɔ wɔ kasafua a ɛyɛ den sɛ Twi ne Borɔfo kasa ho no ama Karay-a ne kasa afoforo a ɛyɛ kakra yɛ den sɛ yɛbɛda no adi.


Deɛ ɛrekɔ Karay-a so no yɛ kyɛfa a ɛyɛ ɔban wɔ wiase nsɛm kɛse ho. Sɛnea ɛyɛ nsɛmmaeɛ, ɛyɛ sɛ ɔman ho kasa ɔpepem 95% wɔ wiase a wɔka wɔn kasa no 7,000 a ɛyɛ den sɛ wɔbɛyɛ wɔn ho nsɛm wɔ ɔpepem no mu wɔ afeha yi awiei kɔ ho no, ɛwɔ ɔhaw kɛse. Sɛ kasa bi wɔ ɔhaw a ɛma ɛyɛ den na ɛsɛe a, ɛyɛ nsɛm a ɛyɛ den sɛ kasa no ho nkɔsoɔ bɛyɛ pɛpɛɛpɛ – ɛyɛ ɔsom ho sɛ ɔman ho amammerɛ, bɔ ho nsɛm ne ho yɛ den a ɛyɛ amammerɛfoɔ. Ma abusua a ɛyɛ sɛ yɛn a, kasa yɛ abɔsɛm a ɛkyerɛ sɛ yɛne yɛn nananom ne wɔn bɔ amammerɛ, na sɛ ɛto nsɛm mu na ɛkɔ fam a, ɛyɛ sɛ yɛatwitwa yɛn ho fi saa bɔ yi ho.


Nanso, sɛnea ɛyɛ nso no, ɛyɛ nsɛm a ɛyɛ ban kɛse wɔ ɛyi ho. Na nsɛm yi fi baabi a obi antumi nnyina ho nkɔ ba: nyansafoɔ a wɔyɛ wɔn ho dwuma wɔ AI ho nsɛm. Sɛ ɛyɛ nokware sɛ AI ho nsɛm yɛ dwumadiɛ ne dwamanso a ɛyɛ kɔ a ɛtɔ sin, ɛyɛ nso nsɛm a ɛyɛ ban ma nkɔsoɔ kɛse wɔ ɔman kasa a ɛrekɔ fam no ho. Sɛ yɛbɔ yɛn ho yɛn ho tumi wɔ AI ho a, yɛrehwehwɛ kwan foforɔ sɛ yɛbɛkora ase, yɛayɛ nsɛm wɔ nnwuma ho na yɛasan yɛyɛ saa kasa a ɛrekɔ fam ne deɛ wɔahwere no sɛ wɔn bɛyɛ ban na ɛnyɛ den sɛ yɛbɛka wɔn wɔ bere a ɛyɛ dwamanso mu.


Wiase Ho ɔhaw a ɛyɛ Kɛse wɔ Nsɛm Sɛe mu


Nsɛm nyɛ sɛnea yɛde bɛka nsɛm nkakrankakra kɛkɛ; ɛyɛ anansesɛm kɛse a ɛyɛ ɔmanfoɔ abakɔsɛm, amammerɛ, ne wɔn ho hwɛnsɛm ho dan. Sɛ kasa bi numu kɔ a, ɔmanfoɔ a wɔka kasa no totɔ wɔn nsa fi ɔkwan foforɔ ho sɛnea wɔn ani da wiase so. Ɛyɛ ɔhaw kɛse ma ɔman a wɔn ho yɛ den na wɔn kasa betumi anya nsɛm foforɔ mu, na ɛyɛ wɔn ho ɔhɔ wɔ kasa foforɔ te sɛ Borɔfoɔ, Spanish, anaa Mandarin mu.


Ɛnnɛ, kasa bɛyɛ 3,000 na wɔyɛ ɔban sɛ ɛrenni nniso bio, na ɔbosome mmienu akyiara mu, kasa baako numu kɔ. Wiase mu nsɛnhyɛmu, aban mu nantew, ne sɛnea nsɛm yɛ ɔsom ma sikasɛm anaa nkwa tebea ho dwumadie, no yɛ kɔ nkyɛn saa nsɛm yi ho nsɛe. Wiase a nsɛm fa nkɔ ntam wɔ biribiara mu yi, kasa foforɔ a ɛyɛ kakra ho mpanyimfoɔ yɛ wɔn ho sɛ wɔgyae wɔn ankasa kasa na wɔfa kasa a ɛwɔ hɔ kɛse mu. Saa bere yi na AI rebɛyɛ nsɛm a ɛbɛboa.


AI: Anidasoɔ Foforɔ wɔ Kasafua Ho Banbɔ


Bere a ɛkɔ awiei no, kasa ho nkrataa a wɔde kyerɛ nsɛm ne banbɔ no yɛɛ ɔsom a ɛyɛ nyaa na ɛhia adwuma wɔ ɛyɛ nnipa kɛse sɛ kasa nyansafoɔ ne kasa adwumfoɔ. Nea ɛyɛ den ne sɛ nsɛm yi a wɔyɛ no dɛn hɔfoɔ, ɛyɛ nnɛ ɔman nsɛm a ɛreko awe no. Nanso, AI de ɔman ho kwan foforɔ a ɛyɛ abɛɛfoɔ wɔ nsɛm a ɛyɛ den ho banbɔ mu.


AI nsɛm nyansahuɛ, sɛnea wɔfa natural language processing (NLP) ne kasa ho nsɛm ho nkyerɛkyerɛ mu, yɛ ɔkwan a ɛyɛ nyaa ma kasa a ɛyɛ hia wɔ wiase nyansa mu. Saa nyansahuɛ yi betumi sɛ, wɔde kasa a ɛyɛ nyaa nso wɔ wɔ wɔn hɔ sɛ abɔfoɔ kyerɛw nso na wɔde ho yɛ kasa a wɔtwe nsɛm mu sɛ kasa ho nyansahuɛ.


Ɛhɔ nyaa, Google a yɛfrɛ wɔn ‘Woolaroo’ sɛ abɛɛfoɔ wɔ nnipa a wɔyɛ kasa nsɛm ho dwuma wɔ ho, sɛnea wɔka kasa wɔ ne banbɔ mu wɔ wɔ wɔn nnwuma wɔ wiase nyansahuɛ ho dwuma sɛ wɔyɛ kasa sɛ wɔyɛ wɔ wɔn nsa wɔ nnipa nsɛm mu. Wɔn de kyerɛ ɔman nyansa sɛ ɛyɛ kasa banbɔ wɔ ɔman nnipa wɔ nsɛm wɔ wɔn hɔ.


Nsɛm Nkyerɛmu a Ɛyɛ Ntɛm na Adesuabɔ Nsɛm


AI ho dwumadie foforɔ bi a ɛyɛ anika ne nsɛm nkyerɛmu a ɛyɛ ntɛm ma nsɛmmisa a ɛyɛ ɔhaw. AI nsɛnhyɛsoɔ a ɛyɛ den te sɛ NightOwlGPT de nsɛm nkyerɛmu a ɛyɛ ntɛm ba ma nsɛmmisa a ɛyɛ nka wɔ kasa te sɛ Karay-a ho, sɛnea ɛbɛyɛ a wɔn a wɔkasa saa kasa no betumi aka wɔn ara wɔn ho nsɛm wɔ wɔn ho kasa mu na wɔde wɔn ho bɛhyɛ wiase ho mu. Saa nsɛm nkyerɛmu yi nyɛ nsɛm nkyerɛmu kɛkɛ, na mmom ɛka ɔman ho nsɛm a ɛyɛ ɔsom wɔ kasa mu, ma nsɛm no ho nsɛm dɔɔso.


Ɛyɛ nsɛm nkyerɛmu ho nsɛm no ho, AI nso boa ma adesua ho nsɛm a ɛyɛ ntam adwuma. Wɔ nsɛmmisa a ɛyɛ ɔhaw no mu, sɛnea ɛyɛ den ma nsɛm a wɔde bɛkyerɛ asefi awofoɔ kɔ mma no ho hia denam ho. Saa ara nso, sɛ abusua foforɔ wɔ atetesɛm wɔ ho kasa ho a wɔanhyɛ nsa mu, ɛyɛ sɛ abusua no mma wɔ ho mpɔtam sen wɔn ara wɔn ho kasa ho. AI ho adesua ho nsɛnhyɛmu de adesua a ɛyɛ anika na ɛyɛ anigyeɛ ba ma wɔn a wɔpɛ sɛ wɔsane yɛ wɔn ara wɔn ho kasa. Saa nsɛm no boa ma nsɛm a ɛyɛ adesua di akyɛde a ɛyɛ ntɛm ma awotwe wɔ awofoɔ ne mma ntam.


Nsɛm a wɔasɔre afiri Wɔ Nkasɛmfie mu


Ɛnyɛ nsɛm a ɛyɛ ban wɔ nsɛm a ɛrehyɛ no mu kɛkɛ, na AI nso boa wɔ nsɛm a wɔahwere koraa so nso. Nam nsɛm sɛ abakɔsɛm ho nsɛm, asɛm nsɛm a wɔakyerɛw, ne nsɛm foforɔ ho nyansahuɛ ho so, AI betumi aboa nsɛmfuafoɔ sɛ wɔbɛyɛ wɔn ho dwuma na wɔasan abɔ nsɛm a wɔahwere.


Ɛyɛ nhwɛsoɔ a ɛda hɔ sɛ Wôpanâak Language Reclamation Project wɔ Amɛrika no de AI yɛɛ nsɛnhyɛsoɔ wɔ nsɛm a ɛyɛ abakɔsɛm ho ne nsɛm ho nsɛm sɛnea wɔbɛbɔɔ Wampanoag nsɛm no a ɛnnyɛɛ nsɛm a wɔka pɛyɛ sɛ wɔaka afieha biara mu. Ɛnnɛ, da so AI ho dwuma nti, Wampanoag nkurɔfoɔ resua ne sɛ wɔrekyerɛ wɔn nkɔnsɛm a ɛyɛ wɔn ho no bio.


Wɔboa Nkwaafoɔ a Wɔyɛ Apɔmmudenfoɔ


AI tumi a ɛyɛ nokorɛ nyɛ sɛ ɛboa wɔ kasa banbɔ ho nko, na mmom sɛnea ɛma nkwaafoɔ a wɔn ho yɛ apɔmmudenfoɔ nya wɔn ho tumi wɔ wɔn kasa ho. Ma ɛyɛɛ ɔman bebree a wɔn ho yɛ apɔmmudenfoɔ, kasa yɛ ɔbɔ so ma wɔn ho ahonim. Nanso, sɛnea ɛyɛɛ sɛ aman yi ho atwa wɔn ho fo sɛ wɔntɔ wɔn kasa gu na wɔnkɔso di aman foforɔ ho akwan na wɔnya wɔn kasa a ɛyɛ den no.


AI de nkurofɔ yi ho nsɛm a wɔde bɛnya wɔn kasa no nkyerɛ ne banbɔ ho dwumadie aba wɔn nkyɛn. Saa nsɛm a ɛyɛ ɔsom ho sɛ NightOwlGPT hyɛ AI nsɛnhyɛsoɔ kwan ma nkuro a ɛyɛ ketewaa ne a wɔwɔ akyirikyiri nso, ma wɔn ho den sɛ wɔbɛkyerɛw, asua na wɔakyekyere wɔn kasa. Sɛ AI ma nkuro yi nya wɔn ho banbɔ wɔ wɔn kasa ho a, ɛboa sɛ awofoɔ a ɛreba wɔ akyirikyiri nso bɛkɔso kasa ne di wɔn anaafoɔ kasa ho ahurusi.


Awiei: AI sɛ ɔboafoɔ wɔ Amammrɛ Ho


Nyansahuɛ a ɛyɛ Artificial Intelligence (AI) reyɛ ɔsom ho wɔ ɔko a ɛbɔ wɔn mmɔden sɛ wɔbɛkyerɛkyerɛ kasa a ɛrewu kɔ no ho. Nam adwumadie a ɛyɛ den wɔ kasa a wɔkyerɛkyerɛ, kasa nsɛmpɛ na nsua ho so, AI rebue akwan foforɔ ma ɔmanfoɔ sɛ wɔbɛkyerɛ kasa a ɛrewu na kɔso sɛ wɔbɛsɔ wɔn ho nkɔsoɔ wɔ kasa a wɔawuwu no ho.


Sɛ Karay-a kuro mufoɔ a, menim sɛ kasa yɛ ɔsom wɔ yɛn ho a ɛhyɛ yɛn nkwa ho na ɛka yɛn ho ma yɛne yɛn dedawfoɔ wɔ yɛn amammerɛ mu yɛ wɔn ho nsɛm. AI de ɔso bɛma yɛyɛ yɛn ho ban wɔ saa kasa yi so, sɛnea ɛbɛyɛ a nsɛm, amammrɛ ne nyansa a wɔde bɔɔ yɛn ho kɔ so wɔ nnɔmmarima ho ho wɔn ho yɛn ho nsɛm nnka yɛn ho nkɔnnan.


Wɔ ɔko a ɛyɛ ɔsom sɛ wɔbɛkyerɛ wiase kasa a wɔrebɛyɛɛ wɔn ho awuwu no ho yi, AI yɛ ɔboafoɔ a ɛnyɛ sɛ ɛresesa nnɔmmarima ho deɛ — na mmom ɛbɔ ɔsom ma ɛbɛyɛ nea nnɔmmarima ho bɛtena na asɔ wɔn ho nkɔsoɔ wɔ bere a yɛde digital yɛ adwuma yi mu. Nam AI so no, yɛbɛma nkwa foforɔ aba kasa a na ɛyɛ sɛ ɛrewu no mu na yɛde bɛhyɛ amanfoɔ a wɔka saa kasa no nyansa ma sɛ wɔbɛfa wɔn ho akyerɛ wɔn ho ankasa nsɛm.

 
 
bottom of page