22 results found with an empty search
- AI a ɛka obiara ho betumi akora kasa a ɛrekɔ akyi
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Bɔha nson mu no, wiase kasa 7,164 mu bɛyɛ fa no wɔ ɔhaw ho, na nyansahufoɔ hyɛ nkɔm sɛ ɔha aduɔnkron ne num (95%) bɛyera ansa na afeha no awiei du. Saa ɔhaw yi nkɔ a ɛnyɛ nsɛm pɛ; kasa biara wɔ ɛyɛn nyansa ho nsɛm, mpɔtam atetesɛm ho nsɛm, ne ɔmanfoɔ ho yɛn ho tumi ho. AI a ɛreyɛ kɔ so ntɛmntɛm no de kwan foforɔ aba a wɔmfa sɛnea ɛbɛyɛ sɛ kasa yi ho bɛyɛ nkwa so na wɔahyɛ n'asɛm yɛn ho sɛ nyansafoɔ ho nsɛm no bɛyɛ mpɔtamfoɔ na ɛda aman nyinaa ase. Nanso, ɔhaw wɔ nsɛnkyerɛmu ho wɔ sika a aman a wɔn ho yɛ den ne wɔn ho yɛ ɔsom yɛ adwuma no ho. Wɔ 2022 mu, Amerika dii kan wɔ sika ɔpepeɛ ho dwuma bɔ mu sɛ $679 billion, na China ne Japan bɛdii akyiri. Nanso, Philippines ne aman foforɔ a wɔn ho yɛ ɔsom yɛ adwuma wɔ nsɛnkyerɛmu a ɛyɛ nsɛm wɔ sika ho, na ɛma sɛ wɔbɛyɛ AI ho adwuma ho hia den. Ɛhia kɛse sɛ wɔyɛ AI ho nyansahuɛ sɛ nea ɛda ɔman nyinaa ase na wɔhyɛ wɔn ho sɛ wɔn ho yɛ nkɔsoɔ na wɔn ho yɛ ɔsom, na ɛboaboa kasa a wɔyɛ wɔn ho yɛ nsɛm na mpɔtam ɔman a wɔn ho yɛ ɛdi hɔ nsɛm yɛ ho. NightOwlGPT rebɔ mmɔden sɛ ɛbɛtete ɔnanmu a ɛwɔ yi nam AI so sɛ ɛbɛbɔ kasa a ɛrewɔ ɔhaw ne sɛ ɛbɛdɔ wiase nyansafoɔ ho ɔnanmu. Wɔyɛɛ dwuma wɔ LSE Generate ase na wɔde ntɛm nanso nyansa hyɛɛ ase wɔ NVIDIA Inception ase, na ɛyɛ ɔso a ɛde nsɛm kɔ nsɛm kyerɛ, amammerɛ ho nsɛm, ne kasa suaa adwuma ho dwumadie wɔ nsɛnhyɛmu mu. Ne nsɛsoɔ a edi kan wɔ Philippines no de adwuma di wɔ Tagalog, Cebuano ne Ilokano, nanso ne wiase ho nsɛsoɔ yɛ kɛse na ɛkɔ akɛse. NightOwlGPT yɛ nyansafoɔ a ɛkyerɛ sɛnea AI bɛboa kasa a ɛyɛ dinn na ɛma nkurɔfoɔ yɛ wɔn ho dwuma wɔ nsɛm mu wɔ wɔn ankasa kwan so wɔ saa bere a ɛyɛ nyansafoɔ bere yi mu. Kasa a ɛyɛ dinn wɔ AI nsɛm kyerɛ ho ɔhaw a ɛyɛ ɔsom kɛse wɔ ɔnanmu kɛse sɛnea ɛyɛ kasa kɛse sɛ Borɔfoɔ ne Mandarin. AI kasa nyansafoɔ yɛ ɔsom wɔ nsɛm dodoɔ ho, nanso wɔnya ɔhaw wɔ kasa sɛ Tagalog anaa Cebuano ho a ɛwɔ ɔso a ɛyɛ den ne amammerɛ nsɛm mu. Nyansafoɔ a wɔde Borɔfoɔ ne kasa kɛse foforɔ bi yɛɛ yɛ wɔ no ɛma wɔntumi nyɛ nsɛm yiye, na ɛma nsɛm bɛyɛ adwendwen a ɛhyɛ kasabɔ mu nkyerɛaseɛ ase. NightOwlGPT wɔ ɔhaw yi ho dwuma nam ɔnanmu kasa nyansafoɔ so a ɛyɛ ɔsom wɔ ɔso na ɛma nsɛm mu nkyerɛaseɛ yɛ yɛn ho tumi sɛ ɛyɛ nyansafoɔ. Sɛ wɔyɛɛ saa a, ɛnyɛ kasa ho ɔban nko ara, na mmom ɛma nkurɔfoɔ wɔ wɔn ho nimdeɛ na ɛyɛ wɔn ho yɛn ho nsɛm. The digital divide in developing economies further isolates communities with endangered languages, as these areas often lack AI resources and technology initiatives. Sɛ wɔde wɔn ho di dwuma wɔ ho kwan fa so a, NightOwlGPT pɛ sɛ ɔbɔ ɔban wɔ ɛyi mu, ma AI yɛ nea ɛho ka sɛ wɔde bɛyɛ. Saa dwumadie yi yɛ nea wɔde yɛn ho yɛ adwuma a wɔnnye nsa nka, na wɔde kyerɛ nsɛm a ɛho nsɛmhwehwɛfa ahokyerɛ na wɔyɛ n’adwuma wɔ nsɛsoɔ mu a ɛhyɛ ɔman ho ahobammɔ ne akwan foforɔ ho animuonyam. Sɛ ɛyɛ NightOwlGPT ho asɛm a, AI yɛ sen kɛkɛ ɛyɛ adwuma ho — ɛyɛ nsɛnkyerɛmu ho ban a wɔde ma wɔn nyansafoɔ wɔ ɔdanam kɛse mu, ne dwumadie yɛ wɔn a wɔayiyi wɔn ho adi wɔ ɔdanam dwumadie ho mu kɛkɛ. Sɛ wɔpɛ sɛ wɔn ho yɛ adwuma wɔ AI ho dwumadie mu na ɛyɛ ɔsom ma ɔdanam dwumadie yi ho nkɔsoɔ a, ɛyɛ ɔsom sɛ wɔbɛkyerɛkyerɛ wɔn ho wɔ sika a wɔde yɛ dwumadie mu. Aman kɛseɛ wɔ AI ho dwumadie mu anim, nanso ɔman ho a wɔn akwan yɛ akɛseɛ no ho yɛn ho nsɛm nnka, sɛ wɔka ho nsɛm sɛ wɔn ho nsɛm ho ahokyerɛ a ɛyɛ nsɛm foforɔ. Saa sɛnea ɛyɛ no, ɔdanam ho dwumadie no mma ɔkwan foforɔ mu ahokyerɛ, na ɛkyerɛ ɔhaw wɔ ɔman ho kasa ne amammerɛ a wɔbetumi agyina wɔn ho. Sɛ wɔkyekyere wɔn ho wɔ kasa foforɔ mu nyansa mu na wɔbɛyɛ ɔman ho nsɛm a ɛyɛ wɔn ara wɔn deɛ a, AI bɛyɛ ban a ɛboa wɔn nyansafoɔ, sɛnea NightOwlGPT ho asɛm kyerɛ mu. Sɛ NightOwlGPT kɔ ɔkwan ho nsɛm so na wɔde wɔto ɔman ho kasa a ɛyɛ wɔn ho yɛ ban kɛse bɛyɛ dɔɔso wɔ afeha aduonu nkron mu a, ɛhyɛ nkɔsoɔ a ɛyɛ wɔ kasa a ɛyɛ nsɛm foforɔ ne amammerɛ ho bɔ a wɔde yɛ banbɔ no mu. Akyiri yi, ɔkwan ho AI nkɔsoɔ no yɛ nea ɛka nsɛm foforɔ ho nkɔsoɔ nkɛse na ɛyɛ yɛn ho nsɛm sɛnea wɔde bɛyɛ ɔdanam ho dwumadie a ɛhyɛ kasa nyansafoɔ ne amammerɛ ho nsɛnkyerɛmu animuonyam.
- NightOwlGPT abɛka NVIDIA Inception ho
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Sɛ ɔmanfoɔ a ɛyɛ NightOwlGPT no ho ti no, me ho yɛ me dɛ sɛ mete nka sɛ wɔagye yɛn ato mu wɔ NVIDIA Inception Program no mu. Saa nsɛm yi nyɛ anidasoɔ kɛkɛ; ɛyɛ nsɛm kɛse ma NightOwlGPT ne yɛn nsusuiɛ sɛ yɛbɛbɔ natural language processing (NLP) nyansahuɛ a ɛyɛ den, a ɛyɛ ɔsom ma amammɔ ne kasa a ɛnyɛ ɔsom wɔ kasa a ɛyɛ den mu wɔ ɛho nnyinasoɔ. NVIDIA Inception, ɔmanmuɔ nsɛm a wɔahyɛ sɛ wɔbɛboa nsɛm foforɔ wɔ nsɛm ho nyansahuɛ, nyansafoɔ nkyerɛkyerɛ, ne wɔde wɔn bɛkɔ ntɔnho ho a ɛyɛ ɔsom wɔ sikasɛm ho nsɛm no, bɛhyɛ yɛn nsɛm nsɛnkyerɛmu mu sɛ yɛrepɛ sɛ yɛhyɛ ɔban ma NLP wɔ kasa a wɔmpɛ nsɛm wɔ ho so no mu. Adwuma a yɛyɛ wɔ NightOwlGPT mu no yɛ nea ɛda yɛn adwene so sɛ yɛbɛfa kwan a ɛbɛtwe wɔn a wɔmpɛ nsɛm wɔ ho ne nkurofoɔ a wɔyɛ dede wɔ amansɛm mu kɔ kasa a ɛda amammɔ ho. Yɛn dwumadie yɛ nea ɛyɛ adwene sɛ yɛbɛma kasa ho nsɛm a ɛda ɔban mu yɛ nokorɛ. Akan kasa bebree yɛ ɔhaw ma kasam a ɛyɛ nsɛm ho nsɛm wɔ kwankyerɛ a ɛyɛ akyɛde wɔ nsɛm te sɛ Twi, Spania ne Mandarin ho. Aman kasa foforɔ no ho hia nsɛm a ɛyɛ den te sɛ nkyerɛmu ho nsɛm, nsɛm ho nsɛm ne ɔhaw a ɛyɛ banbɔ a ɛyɛ ɔsom. Abɛɛfoɔ a ɛyɛ kasamfoɔ nsɛm wɔ a ɛyɛ nkɔsoɔ nni wɔn ho ara wɔ nsɛm yi ho no nnim sɛnea wɔde wɔn ho bɛyɛ dwumadie ma obiara nsa nkɔ kasa ho nsɛm a ɔyɛ dɔ. NVIDIA Inception bɛboa yɛn sɛ yɛbɛtwa ɔhaw yi ho kwan na yɛde nsɛm ne ɔbanbɔ bɛyɛ kasam wɔ ɔban mu a ɛbɛyɛ ɔsom wɔ wiase nsɛm ho nsɛm mu. NVIDIA Nsɛm Ho Nsɛm a ɛyɛ Nyansafoɔ Ɛho hia kɛse sɛ wɔde wɔn ho hyɛ NVIDIA Inception Program mu no yɛ nsa a wɔde yɛn nsɛm nyansafoɔ no so dwuma, a ɛfa Graphics Processing Units (GPUs) a ɛyɛ den wɔ nsɛm no so ho, so a ɛyɛ mmara a wɔahyehyɛ pɛpɛɛpɛ ne nsɛnhyɛsoɔ nhoma ne nyansahuɛ ho abɔdze nso ho. Saa nsɛm nyansafoɔ yi bɛma NightOwlGPT anya yɛn ho tumi sɛ yɛbɛma yɛn nkyerɛkyerɛ ho nsɛm no akɔ so pɛɛ. Wɔ NLP a ɛyɛ nsɛm a ɛyɛ sɛnea ɛbɔ mpɔtam a ɛyɛ den ho no, GPU nyansafoɔ ho dwumadiɛ yɛ ɔsom wɔ nsɛm no ho. Nsɛm a ɛyɛ ɔman sɛ indigenous nsɛm no ho hia sɛ wɔyɛ nsɛm a ɛyɛ den wɔ nnipa nkyerɛmu mu, a ɛyɛ sɛnea nsɛm ne nsɛm no yɛ nsɛm wɔ wɔn ho adwene ne wɔn ho dwumadiɛ ho. Wɔ NVIDIA GPUs ne nsɛm a wɔde yɛ adwuma no, yɛbɛyɛ nsɛm a ɛyɛ yɛn ho no pɛ sɛnea wɔyɛ wɔ sɛnea nsɛm no yɛ den no ho na ɛyɛ pɛ kɛse. Eyi bɛma yɛnya yɛn ho nsɛm wɔ nsɛm a ɛyɛ ɔman ho nsɛm mu ne nsɛm mu wɔ nsɛm no ho dwuma pɛɛ mu. Ɛyɛ nokorɛ sɛ yɛbɛma ɛyɛ nsɛm wɔ nsɛm ho a ɛyɛ ɔsom sɛ yɛbɛyɛ nsɛm ho a ɛyɛ sɛnea ɛbɛyɛ wɔ nnipa no ho mpɔtam sɛ indigenous nsɛm no mu na wɔanya nsɛm wɔ ɛyɛ ɔsom no mu sɛnea ɛbɛyɛ no. Wɔ nsɛm a ɛyɛ sɛ yɛn ho dwuma wɔ nsɛm a ɛyɛ yɛn ho sɛ synthetic nsɛm a ɛyɛ sɛnea ɛbɛyɛ wɔ nsɛm a ɛyɛ ɔman mu ho a yɛn ho nsɛm yɛ yɛn ho yɛ a ɛyɛ sɛnea yɛyɛ wɔ nsɛm ho mpɔtam a ɛyɛ den mu na ɛyɛ nsɛm no yɛ pɛ kɛse. NVIDIA nyansafoɔ bɛboa NightOwlGPT sɛ yɛbɛyɛ, yɛn ho dwuma, na yɛnhwehwɛ nsɛm a ɛyɛ yɛn ho sɛnea nsɛm no yɛ ɔban wɔ nnipa mpɔtam sɛ ɛyɛ pɛ. Nsɛnhyɛmu ne Nsɛnhyɛsoɔ NVIDIA Inception ma kwan so a yɛde yɛ ho hyɛ nsɛm foforɔ ho nyansahuɛ ne ɔsɔdyɛ ho nsɛm, na ɛde dwumadie foforɔ ba ma NightOwlGPT a ɛyɛ ɔsom wɔ yɛn nhwehwɛmu ho. Yɛn adwuma hwɛ sɛnea yɛbɛyɛ nsɛm foforɔ ho adwuma a ɛkyerɛ sɛ nsɛm a ɛyɛ den wɔ nsɛm ho sɛ wɔyɛ wɔn ho adwuma wɔ kasasɛm a wɔde hyɛ nsɛm mu — wɔ nsɛm yi mu na AI nsɛm a ɛyɛ ɔsom a ɛyɛ tenten no yɛ ɔban. Nam NVIDIA nsɛm ho nnwuma, nhwehwɛmu, ne mmoa so no, yɛwɔ ho tumi sɛ yɛbɛyɛ nhyehyɛeɛ wɔ nsɛm a ɛyɛ den a ɛyɛ ɔsom wɔ kasasɛm ho a ɛyɛ nsɛm a ɛnyɛ yɛ ho nnwuma wɔ nsɛm a ɛyɛ ɔban mu. Ɛho nsɛm a ɛyɛ den ne sɛ NVIDIA wɔ nsɛm foforɔ ho nsɛm wɔ GPU nsɛm a ɛboa NLP dwumadie mu a, ɛbɛma yɛahu nsɛm foforɔ a yɛ betumi ahyɛ ne nsɛm foforɔ ho nsɛm mu sɛ transformer-based models ne nsɛm foforɔ a ɛyɛ ɔban wɔ kasasɛm a ɛyɛ nsɛm a ɛyɛ ɔsom mu. AI nsɛm foforɔ no ho yɛ ɔban wɔ nsɛm a ɛyɛ kasasɛm a ɛyɛ ɔsom wɔ nsɛm foforɔ ho nsɛm. Wɔ de yɛn ho hyɛ NVIDIA kasasɛm ho nsɛm a ɛyɛ ɔban mu no, yɛbɛtumi yɛ nsɛm foforɔ ho adwuma a ɛkyerɛ sɛ nsɛm foforɔ a ɛyɛ den wɔ kasasɛm a ɛyɛ ɔsom mu. Wɔsɔ ho dwuma ma nsɛm foforɔ a ɛyɛ den mu nsɛm na ɛyɛ ɔsom wɔ nsɛm foforɔ ho ɔban mu na ɛyɛ nkɔsoɔ. Sɛ yɛde yɛn ho ka NVIDIA Inception ho no, ɛyɛ ɔkɛse a ɛyɛ nkɔsoɔ wɔ NightOwlGPT ne yɛn dwumadiɛ ho sɛ yɛbɛyɛ wiase a ɛyɛ ɛho nsɛm ma kasa nyinaa wɔ afanan mu. Ɛho mfasoɔ a ɛyɛ ɔsom fi NVIDIA ho nyansahuɛ, nsɛm ho yɛn ho dwumadiɛ ne akwankyerɛ ho mfasoɔ yɛ nea ɛma yɛtumi sɔ nsɛm a ɛyɛ kasa ho ɔhaw wɔ nsɛm ho a ɛyɛ atɔnfoɔ na wɔwɔ ɛserɛ mu ho gyinaeɛ. NVIDIA Inception ka yɛn ho a, yɛyɛɛ yɛn ho den sɛ yɛbɛyɛ NLP nsɛm ho adwuma a ɛhyɛ kasa a ɛyɛ ɔman na ɛyɛ ahyɛden sɛ ɛyɛ kasa a ɛyɛ ɔfɛfɛ, ma wɔn a wɔyɛ wɔn ho kasa yɛ den wɔ wiase kasa ho nsɛm ho dwumadie mu a ɛyɛ wɔn ho ɔsom ne wɔn ho nsɛm ho wɔ afanan mu. Wɔ NightOwlGPT , yɛhwɛ daakye a ɛyɛ ɛho nsɛm sɛ kasa bɛyɛ ɔban ma afanan mu nsɛm ho na yɛanya mfasoɔ. Daase sɛ NVIDIA Inception, yɛn ho nsa aka ɔman ho nsɛm a ɛyɛ fɛ a yɛn ho yɛ den sɛ yɛbɛyɛ nkwa yɛ ho nsɛm ho, de kasa nyinaa ne wɔn ho nsɛm hyɛ sɛnea yɛyɛ wɔn ho adwuma. Yɛn nyinaa yɛ adwuma ma yɛyɛ kasa nyinaa yɛn ho yɛ wɔn ho.
- Adwuma wɔ data a wɔyɛ wɔn ho dwuma ho: Ɔhyɛnkura ma kasa a ɛda hɔ na kasa a ɛyɛ abibifoɔ ne ɔmanfoɔ dea
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Sɛ meyɛ NightOwlGPT ho sɔfoɔ no, mabɛhu sɛnea nsɛm ho data a ɛyɛ kakra ka ho wɔ ɔhaw ma nsɛm a ɛyɛ nkyerɛaseɛ ho dwumadiɛ (NLP) ho sɛnea ɛboa aman ne ɔmanfoɔ ho nsɛm a wɔyɛ hwee kɛse wɔ wiase mu. Saa kasa yi nsɛm no, ɛwɔ hɔ a wɔnkɔfa wɔn ho nsɛm wɔ afanan a ɛyɛ wiase nyansafoɔ mu, na ɛyɛ sɛ ɔman bɛyɛ nsɛm a ɛyɛ hia wɔ AI ho a ɛboa wɔn akɔfa wɔn ho nsɛm wɔ nkɔmmɔbɔ, adesua, ne nkɛsoɔ mu. Mmuaeɛ bi a ɛyɛ dɛ ma ɔhaw yi ho yɛ data ho ɔsɛmfua ho kɔsoɔ—a sɛsɛm a ɛyɛ ɔhye no na ɛbue ɔkwan ma nsɛm a wɔanhu wɔn ho wɔ NLP nsɛm ho, na ɛyɛ kwan foforɔ wɔ afanan a ɛyɛ wiase nyansafoɔ mu. Data ho ɔsɛmfua ho kɔsoɔ de algorithms yɛ adwuma ma sɛ ɛyɛ data a ɛyɛ nokorɛ na ɛkyerɛ nsɛm ho dwumadiɛ. Kwan yi yɛ ɔsom ma kasa a wɔn ho nsɛm yɛ kakra, a ɛyɛ sɛ ɛnyɛ ɔsom ma nsɛm wɔ data a ɛyɛ duru a ɛyɛ den na ɛyɛ nokorɛ. Nam ɔsɛmfua data so, yɛbɛyɛ sɛ yɛhyɛ kasa foforɔ ho sɛnea ɛyɛ nsɛm ho nkyerɛkyerɛ a ɛyɛ ɔhye ne sɛnea ɛyɛ anaa ho nsɛm. Ma NightOwlGPT , eyi kyerɛ sɛ yɛbɛyɛ NLP nsɛm a ɛyɛ den a ɛboa kasa foforɔ ho, fi Tagalog ne Cebuano wɔ Philippines kɔsi Twi ne Yoruba wɔ West Africa. Sɛnea ɛte no, ɔsɛmfua data ho kɔsoɔ ho mfasoɔ no da hɔ sɛ ɛma yɛyɛ nsɛm ho dwumadiɛ a ɛyɛ nokorɛ, sɛ data foforɔ no yɛ kakra mpo a. Kasa foforɔ no nsa ka kasa a ɛyɛ den na ɛyɛ nsɛm ho kɔsoɔ sɛ wɔn a wɔwɔ kasa foforɔ ne sɛnea ɛte no. Nam ɔsɛmfua data so, yɛyɛ nsɛm foforɔ a ɛyɛ nokorɛ na ɛka kasa foforɔ ho nsɛm nyansa mu, na yɛbɔ wɔn nsɛm a ɛyɛ den wɔ nkɔmmɔbɔ mu. Sɛ nhwɛsoɔ, wɔ kasa a ɛyɛ Twi a ɛyɛ sɛ wɔn nsɛm yɛ ɔkɔsoɔ ho na ɛkyerɛ nsɛm foforɔ a ɛyɛ ɔkyerɛ wɔ nsɛm mu, ɔsɛmfua data no yɛ nea ɛboa ma sɛ yɛbɛyɛ sɛ ɛyɛ kasa foforɔ no kɔsoɔ ho. Afei nso, ɔsɛmfua data boa NightOwlGPT sɛ ɛyɛ ne dwumadie wɔ kasa ho nsɛm sɛnea ɛbɛyɛ sɛ ɛyɛ abɔdin wɔ wiase nyansafoɔ mu. Kasa foforɔ no yɛ kasa a ɛyɛ yɛn nsɛm kɛse wɔ wiase mu, na ɛyɛ nsɛm foforɔ ho sɛnea ɛboa wɔ data no ho na ɛyɛ nsɛm foforɔ a ɛyɛ yɛn ho ɔkyerɛ. Ɛyɛ dɛ ɛyɛ dɛ ma wɔyɛ ɔbanbɔ sɛ wɔn ho kasa no yɛ kasa foforɔ wɔ ɔmanfoɔ ho sɛnea ɛbɛboa wɔn ho yɛ nnɛ ne ɔkyena ho. Nsɛm a ɛyɛ ɔhaw wɔ Nsɛmfua Foforɔ Ho Banbɔ wɔ Nsɛm Abibidwom Nkyerɛmu Nanso, sɛ wɔyɛ nsɛmfua foforɔ wɔ nsɛm abibidwom ho no, ɔhaw bi nso bɔ. Nsɛm a ɛyɛ den kɛse no mu baako yɛ sɛ nsɛmfua foforɔ no betumi asɛe ɔman ho nkyerɛkyerɛ. Nsɛm abibidwom no kɔ ntotoeɛ mu, nsɛm hintaasɛm ne nsɛm nkɔnnwintoa ho, na ɛyɛ nsɛm a ɛyɛ den sɛ wɔbɛyɛ ho adeɛ wɔ ɔbanbɔ ho. Sɛ NLP ho nsɛm foforɔ yɛ no ɛnyɛ nokware a, ɛyɛ ɔhaw sɛ nea ɛbɛyɛ no ɛnyɛ pɛɛ na ɛbɛyɛ nsɛm a ɛma wɔn a wɔn ho yɛ ɔman no nka wɔn ho nyansa. Sɛnea wɔbɛbɔ saa ɔhaw yi ban no, NightOwlGPT yɛ ntowha ne wɔn a wɔyɛ nsɛm abibidwom so ho nyansafoɔ wɔ nsɛmfua foforɔ ho abɔ no mu. Wɔn adwenkyerɛ yɛ ɔsom wɔ nsɛm foforɔ a ɛbɛda nsɛm ho nsɛm foforɔ ho nokware nyansa no ho mu. Wɔnam ntowha a ɛda wɔn so na ɛyɛ baako ne ɔbanbɔ ho nkɔnnwinto so no, yɛbɛma yɛn nsɛm ahyɛsodeɛ nyansa mu. Nsɛm a ɛyɛ mfirihyia nso yɛ ɔhaw kɛse. Sɛ wɔyɛ nsɛm foforɔ fi nsɛm a ɛyɛ mfirihyia ho anaa nsɛm a ɛyɛ dɔɔso kɛse ho a, ɛyɛ ɔhaw sɛ ɔman ho nsɛm foforɔ no betumi asɔɔ nsɛm bɔ a ɛyɛ nkyɛkyerɛka na ɛbɛyɛ ɔhaw kɛse wɔ nsɛm a ɛyɛ ɔman nkyerɛkyerɛ ho. Sɛnea yɛbɛbɔ ɔhaw yi ban no, yɛde nsɛm foforɔ ho nneɛma a ɛyɛ ɔnɔma biara so yɛ adwuma, yɛma yɛn nsɛm foforɔ ho adwene yɛ mpɛn a ɛyɛ nokware na yɛde nsɛm foforɔ yɛ nsɛm foforɔ no ho adwene ho dwuma. Saa ara nso na yɛda nsɛm foforɔ ho nsɛm yɛ sɛnea ɛda hɔ wɔ nkɔmmɔ mu na yɛgye amanfoɔ ho nsɛm sɛ wɔbɛboa yɛn ama yɛasi ɔhaw a ɛbɛba ho ban mpɛn a edi kan. Ɛtɔ da a, sɛ wɔde nsɛm foforɔ pɛɛ yɛ nsɛm foforɔ ho adwuma a, ɛyɛ ɔhaw sɛ nsɛm foforɔ no nnkɔ nsɛm a ɛyɛ ɔman ho nyansafoɔ nso nyansa. Nsɛm foforɔ yɛ adwuma sɛ nsɛm foforɔ ho yɛ adwuma wɔ nsɛm foforɔ ho, nanso, ɛnnim sɛ ɛbɛtumi anya nsɛm a ɛyɛ ɔman ho nso ɔsom. Enti, NightOwlGPT yɛ ɔyɛfo sɛ ɔbɛboaboa nsɛm foforɔ a ɛyɛ ɔman ho fi mpɔtam hɔ, yɛde nsɛm foforɔ a ɛyɛ nokware yɛ dwumadie, yɛyɛ ntowha ne ntɔnho wɔ wɔn a wɔyɛ nsɛm abibidwom ho nsɛm nyansafoɔ ne wɔn a wɔhyɛ nsɛm ho banbɔ ho. Sɛ wɔde nsɛm foforɔ ho yɛ nsɛm foforɔ ho dwuma ne nsɛm foforɔ a ɛyɛ ɔman ho yɛ nsɛm foforɔ ho dwuma no, ɛbɛyɛ adwuma a ɛyɛ nokware na ɛyɛ ɔsom wɔ ɔman ho nso mu. Sɛ yɛrekyerɛ Daakye a Nsɛmara Nyinaa Bɛyɛ Nkɔsoɔ Sɛnea yɛde nsɛmara foforɔ bɔ adwuma nam nsɛm a ɛyɛ nneɛma yɛ ho nyansafoɔ (NLP) so no, ɛbɛyɛ ɔsom kɛse wɔ nsɛmara a ɛyɛ ahokyerɛ ne ɛyɛn ho nsɛmara a wɔnto hɔn ase no ho. Wɔ NightOwlGPT , yɛde akoma nyinaa rehwɛ nnɛma a ɛbɛma nsɛmara a ɛyɛ abirɛmpɔn nyinaa anya wɔn ho dwumadiɛ wɔ nsɛnhyɛsoɔ a ɛyɛ ɔsom ho wɔ abɔnten. Yɛn botaeɛ ne sɛ yɛbɛyɛ adwuma na yɛakyerɛ ɔkwan a ɛbɛma abɔnten nsɛmara ntow ka abɔnten ho wɔ nkyerɛkyerɛ mu na ɛnsɛe nanso mmom ɛyɛ den wɔ ɔkwan a ɛbɛma nsɛmara ho yɛ wɔn ho den wɔ nsɛnhyɛsoɔ a ɛyɛ ɔban mu. Wɔ wiase a ɛyɛɛ ɔman foforɔ ho nsɛmara ne wɔn gyinabea hyɛ mu no, nsɛm a ɛyɛ adwuma wɔ nsɛsoɔ yɛ ɔkwan a ɛbɛma nsɛmara a wɔnhyɛ wɔn ho ase no anya nsɛm foforɔ wɔ abɔnten ho. Wɔ NightOwlGPT , yɛnam abɔdeɛ nyansafoɔ so sɛ yɛbɛyɛ nea ɛbɛma abɔnten nsɛmara sofoɔ nyinaa anya wɔn ho gyinabea wɔ yɛn wiase a yɛrekyerɛ. Yɛn botaeɛ ne sɛ, wɔ abɔnten a ɛyɛ yɛn nsɛmara nyinaa ho no, obiara nso bɛkasa wɔ ɔman foforɔ no mu.
- Sɔ ɔkwantuni a ɛda nsɛnhyɛsoɔ ho nsɛm ne kasa nsɛm a ɛyɛ bebree ho
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Sɛ ɔsɛnsɛnfoɔ wɔ MSc Major Programme Management wɔ Saïd Business School, University of Oxford, me nsɛm ho dwuma bɛyɛ ho dwene ɔhaw kɛse bi ho wɔ berɛ a ɛyɛ digitalsɛm ho: sɛnea yɛbɛsɔ ɛkwan a ɛda nsɛm foforɔ a ɛyɛ den wɔ digital ho so nkɔ abɔnten, nam sɛ yɛbɛyɛ natural language processing (NLP) ho nyansafoɔ wɔ nsɛm a wɔde yɛ adwuma ka sɛ ɛyɛ den wɔ digital nsɛm ho, na ɛwɔ nsɛm foforɔ wɔ hɔ a ɛyɛ ɔban nso. Wɔ nsɛm foforɔ ho, ɛyɛ ɔban sɛ wɔbɛnya ɔsom wɔ wɔn ankasa kasa ho wɔ digital nsɛm ho, nanso ɛyɛ mpɔtam nsɛm a wɔnnnya nsɛm foforɔ ho a ɛyɛ nokorɛ. Saa ɔhaw yi ka ɔhaw wɔ ɔman ho na ɛka ɔkwan foforɔ a ɛyɛ ɔsom wɔ nyansahuɛ ne nsɛm foforɔ wɔ digital adwuma ho. Nsɛm foforɔ a ɛyɛ den wɔ ɔman ho a ɛyɛ digital yɛ nea ɛyɛ ɔban wɔ nsɛm foforɔ, sɛ Tagalog, Yoruba ne Twi, wɔ ɔman ho nsɛm a ɛyɛ ɔsom. Nsɛm foforɔ a ɛyɛ nkɔsoɔ, ɛnso ɛda ɔhaw wɔ nsɛm foforɔ ho wɔ digital. Nsɛm foforɔ a ɛyɛ den wɔ ɔman ho nsɛm yɛ nea ɛka ɔkwan a ɛyɛ digital wɔ ɔman ho. Wɔn a wɔwɔ ɔhaw yi wɔ wɔn kasa mu no ka sɛ wɔnnnya ɔban wɔ ɔman a ɛyɛ ɔsom wɔ yɛn ho yɛyɛ a ɛyɛ ɔban wɔ ɔkwan a ɛyɛ ɔman ho nsɛm foforɔ wɔ digital dwumadiɛ ho. Ɔsɛsoɔ kɛse wɔ m'ahoɔdenbɔ ho nsɛnhyɛmu bɛyɛ ɔsɛsoɔ wɔ nsɛnhyɛsoɔ sɛnea wɔbɛyɛ ɔkyerɛma wɔ nyansafoɔ a ɛyɛ Artificial Intelligence (AI) ho sɛ ɛbɛyɛ n'adwuma na ɛdi dwuma wɔ ɔkasa ne data ho ɔhaw a ɛyɛ ɔman no ara ho nkanyanmu ho. Saa nsɛnhyɛsoɔ yi yɛ nea ɛda yɛn startup, NightOwlGPT , ho nsɛm so, a ɛyɛ amanneɛ na ɛyɛ adwuma wɔ ɔkasa a wɔyɛ wɔn ho akyɛnfoɔ ho. NightOwlGPT dwumadiɛ no fii ase wɔ Philippines, fa Tagalog ne Cebuano kasa so, na mpɛn ɔman a wɔwɔ Afrika ho nso ho. Ɛde sɛ ɛhyɛ ɔkasa ho banbɔ ne ho yɛn ho yɛyɛ asehyɛma. Nam adwuma a ɛyɛ wɔ ɔkasa a ɛyɛ nkutoo so a wɔnsɔ ɛso no, NightOwlGPT kyerɛ sɛnea AI betumi afa ɔman ne wɔn ho bɛyɛ nsɛm kɛse wɔ wɔn ankasa ɔkasa mu ne wɔn ho nsɛm so, na ɛde ɔsɔnkɔfa kɛse wɔ ɔman ho sikasɛm ne man ho nkɔsoɔ mu a wɔyɛ wɔn ho akyɛnfoɔ. Nsɛm no yɛ kɛse. Amanfoɔ a wɔka nsɛm a wɔn ho nkɔsoɔ yɛ nkɔkoraa, a ɛka mpempem pii wɔ Philippines, Ghana, Kenya, ne Nigeria ho no, dɔɔso kɔtɔ wɔn ho wɔ wɔn nsɛm a wɔde bɔ wɔn nkɔfa nyansa ho nsɛm so. Sɛ nsɛm a yɛde siesie wɔ digitale mu nni hɔ a, ɛyɛ nsɛm a ɛtete sɛ ɛyɛ ɔhaw. Me nsɛnhyɛmu bɛyɛ nea ɛyɛ ɔso wɔ nsɛm a nsɛm abɔdeɛ te sɛ NightOwlGPT yɛ ho, na mɛkɔ so nsɔ nsɛm ho nyansa mu te sɛ data ho dwumadie a ɛma nsɛm yi yɛ nsɛm ho nsɛm a ɛyɛ nokorɛ na ɛka ɔman ho nsɛm.Ɛyɛ nhwɛsoɔ, Afrikafoɔ nsɛm mu, nsɛm no yɛ ɔso wɔ nsɛm ho nsɛm a ɛtwe nsɛm a ɛda nsɛm mu bɔ mu, na Filipinofoɔ nsɛm nso yɛ nsɛm ho nsɛm a wɔde yɛ nsɛm foforɔ te sɛ affixations a ɛma nsɛm mu bɔ yɛ dɛn ho nsɛm ho. Sɛ AI betumi ahyɛ nsɛm yi mu na wɔate nsɛm mu ho bɔ no a, ɛbɛma NLP abɔdeɛ no yɛ nokorɛ na ɛyɛ ɔsom ma, na ɛka ɔman ho nsɛm a wɔhyɛ nsɛm ho banbɔ mu. Sɛ yɛbɛyɛ adwuma wɔ ɔhaw yi ho no, ɛnyɛ nsɛnhyɛsoɔ ho nko, na mmom ɛyɛ nsɛm a ɛfa sɛ yɛbɛbɔ ɔman ho ban na ɛyɛ ɔsom wɔ kasa nyinaa ho wɔ wiase a ɛyɛ ɔbanbɔ mu. Sɛ yɛde Nsɛm Ho Adwene Bɔ (NLP) kyerɛ kasafie a ɛnyɛ dɔɔso kasa ho no a, ɛnyɛ sɛ yɛsɔ nsɛnhyɛsoɔ ho ɔkwan na mmom yɛnam so yɛ ɔsom wɔ nsɛm mu. Yei betumi ama nkɔsoɔ wɔ ɔman ho a ɛyɛ ɔban wɔ nsɛm ho, na ɛbɛma nnipa a wɔwɔ ɔman mu a wɔne kasa a ɛyɛ dɛn fa mu wɔ wiase a nsɛnhyɛsoɔ yɛ kɛse yi mu. Wɔ Saïd Business School mu, me nyansahuɛ ho bɛyɛ adwuma sɛnea ɛbɛkyerɛ nea ɛyɛ ɔhaw yi ho na ɛbɛhwehwɛ kwan a ɛde ɔkwan bɛto ɔman no nso, nam nsɛm ho nsɛnhyɛsoɔ mu ho adwene ho. Saa nyansahuɛ yi bɛda adwene wɔ ɔban mu ho na ɛbɛbɔ ɔman kasa nyinaa ho banbɔ na ɛyɛ nkɔsoɔ. AI wɔ tumi kɛse a ɛbɛyɛ ɔsesa ma ɔman nyinaa, na sɛ yɛma Nsɛm Ho Adwene Bɔ (NLP) yɛ adwuma a ɛfata kasafie kasa ho a, yɛbɛma nnipa nyinaa anya wɔn ho nsɛm wɔ wiase a nsɛnhyɛsoɔ yɛ den yi mu.
- Sɛnea NightOwlGPT bɛbɔ kasa a ɛwɔ ɔhaw ho ban
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Wɔ wiase nnɛ, ɔhaw a ɛyɛ komm rekɔ so: kasa ho ahyɛnsodeɛ a ɛyɛ ntɛm rekɔ akyere. UNESCO kyerɛ sɛ ɛbɛyɛ sɛ 40 ɔha mu fi wɔ wiase kasa 7,000 ho yɛ ɔhaw sɛ ɛbɛfɛre wɔ afeha yi awiei. Eyi nyɛ nsɛm ne kasakoa nkɛse pɛ, na mmom ɛyɛ ɔman mu amanneɛ, amammerɛ, ne suban ho nsɛm ho ɔhaw. Sɛ kasa yi repɛ yɛ ho no, ɛyɛ sɛ ɔman a ɛka kasa no nso su wɔn nne rekɔ akyire, ne amammerɛ nyansa a ɛyɛ ɔsom no nso. Wɔ saa bere a ɛyɛ den yi mu, NightOwlGPT rebɛyɛ dwuma a ɛyɛ kɛse sɛ wɔbɛboa kasa a ɛreko ho na wɔbɛma kasa ho nsɛm a ɛyɛ mpɔtam yɛ nkɔsoɔ wɔ wiase nyansafoɔ bere mu. Kasasɛm a ɛrebu fi ase Kasa yɛ biribi kɛse sen nkɔmmɔhunmu akwan. Ɛyɛ akyɛdeɛ a ɛda ɔmanfoɔ nsɛm, amanneɛ, gyidie, ne nipakuo nsɛm ho adwenhyɛ yɛ mu. Sɛ kasa bi guan no, yɛn nsa kɔ kasa no nkɔmmɔhunmu akwan ho nko ara nkɔ, na mmom yɛn ho yɛ yaw sɛ yɛahwere ɔman bi aniwa ne nyansa a ɛyɛ dɔ wɔ wiase mu. Saa ho ɔhaw yi yɛ ɔdɔ sɛɛ wɔ ɔman ho nsɛm a ɛyɛ wɔ ɔman foforɔ so a ɛyɛ n'ankasa nsɛm ho ntɛn. Nanso, nsɛm sɛɛ ɛyɛ ɔbanbɔ ho no wɔ ɔban foforɔ so na nsɛm foforɔ no kɔ ɔkyi wɔ ɔman nsɛm foforɔ a ɛyɛ pɛ sɛ ɔmanfoɔ wɔ nsɛm wɔ ɔman foforɔ mu nsɛm foforɔ nsɛm ho. Saa ara nso na, ɛnnɛ nnawɔtwe biara, kasa bi abu fi ase. Nsɛm a ɛyɛ banbɔ yɛ ɔho sɛ kasa biara yɛ ɔbɔfoɔ wɔ ɔman ne ntwansɛm ho ɔban mu. NightOwlGPT yɛ ɔbɔfoɔ wɔ nsɛm a ɛreba kasa biara sɛ sɛn sɛn ho ɔbɔfoɔ a ɛbɛyɛ ɔban wɔ kasa no ho ɔban mu. NightOwlGPT ho dwuma NightOwlGPT yɛ AI ho nsɛnhyɛsoɔ a ɔmanfoɔ ho nsɛm no yɛ ne ɔsom kɛse: sɛ wɔde AI nyansafoɔ ho dwumadiɛ bɛyɛ ɔban ma ɔman nyinaa, sɛdeɛ ɛbɛyɛ a aman ne nkɔmonko a wɔahyɛ wɔn ho den no nso bɛyɛ wɔn ho bi. Sɛ wɔde ɔmanfoɔ kasa banbɔ ho yɛ adwuma no, nsɛnhyɛsoɔ yi pɛ sɛ ɛbɔ ɔman ho kasa ahodoɔ ban a ɛyɛ ɔsom na ɛmma nkasafie no nni awieeɛ. Nam nsɛm ntam nsɛnhyɛmu a ɛyɛ den, ɔman ho dwumadie ho nyansahuɛ, ne adesuapɔ nneɛma so, NightOwlGPT ma wɔn ho yɛ den sɛ wɔbɛka wɔn ho kasa mu na wɔakyekye saa kasa no so ama awofoɔ abɛto so. NightOwlGPT ho ɔsom no mu deɛ ɛyɛ ɔsom ne sɛ AI betumi ayɛ ɔbanbɔ ho dwuma a ɛboa ɔman. Nsɛnhyɛsoɔ yi bɔ ɔman ho kasa a ɛrepe na ɛma Tagalog, Cebuano, ne Ilokano ho nsɛm wɔ nsɛm ntam nsɛnhyɛmu mu wɔ ɛberɛ korɔ mu, na wɔn ho nsɛm ne sɛ wɔbɛkɔ kasa 170 a ɛyɛ ɔsom ho wɔ wiase nyinaa. Sɛ wɔde ɔman ho ahenni ho nsɛm ne kasa ho mpɔtam ho nkɔsoɔ bɔ wɔ nsɛm ntam nsɛnhyɛmu no mu a, NightOwlGPT yɛ kasa nkyerɛmu a ɛyɛ ɔsom kɛse a ɛnyɛ nsɛm kɛse mu ara pɛ — ɛboa ma wɔte ɔman ho kasa ho nsɛm a ɛyɛ ɔsom kɛse, ɛma wɔyɛ ɔman ho kasafie ho nyansafoɔ ne ɔdɔ wɔ ɔman ho nsɛm ahodoɔ ho. Kasɛmfua ho Dwuma Kasɛmfua yɛ ɔsom kɛse wɔ amammerɛ ho. Ɛkyerɛ sɛnea nnipa hu wiase, sɛnea wɔn yɛ wɔn ho nsɛm, na ɛboaboa wɔn ano wɔ ɔmanfoɔ ho nsɛm mu. Sɛ kasɛmfua bi yera a, ɛyɛ ɔhaw wɔ ɔmanfoɔ amammerɛ ho, na ɛtumi ma ɔmanfoɔ ntam a ɛyɛ den betew fam na wɔn nsɛm a ɛka wɔn ho yɛ hɔ yera. Ma ɔmanfoɔ a wɔyɛ wɔn ho nnɛ da nsɛm, sɛ nnipa nkɛse a wɔyɛ wɔn ho so a, kasɛmfua yɛ wɔn ho nsɛm a ɛyɛ den, na ɛyɛ nkyerɛmu a ɛda wɔn ho ne wɔn nananom ho nsɛm ho yɛ hɔ. Sɛ ɛba sɛ wɔn ho nsɛm a ɛyɛ den yi kɔyera a, ɛyɛ anadwo na ɛtumi yɛ ɔhaw paa ma awoɔ ntoatoasoɔ foforɔ a wɔbɛyɛ den sɛ wɔbɛte wɔn ho amammerɛ ase. NightOwlGPT dwumadie no bɔ ho ban sɛ ɔbɛdan nsɛm yi akyi nam nea ɛyɛ digital ho kwan so ma kasɛmfua a ɛyera no ayɛ hɔ. N’apɔmuden a ɛboa adesua mu ma ɛyɛ den na ɛma nnipa tumi bɔ wɔn ho nsɛm ne wɔn ho kasɛmfua bɔ mu wɔ ɔkwan a ɛyɛ den mu, na ɛma ɔmanfoɔ amammerɛ di nsɛm a ɛyɛ den. Saa ara nso na ɛyɛ ɔban sɛ wɔn ho kasɛmfua no yɛ hɔ na ɛyɛ nsɛm a wɔde yɛ dwuma da biara. Ɔkwan a ɛyɛ a ɛbɛyɛ ɔban wɔ daakye NightOwlGPT hu sɛ ɔman ho nsɛm ho banbɔ wɔ kasa a ɛrewɔ ɔhaw ho no nyɛ kasa nkutoo — na mmom ɛyɛ ho yɛn ho banbɔ wɔ amammerɛ, amanneɛ ne kasakoa ho. Nam sɛ wɔma AI yɛ ɔsom na wɔma ne ho yɛ yɛn ho kwan wɔ mpɔtam a wɔyɛ ahyɛnfoɔ ho, NightOwlGPT de ɔkwan bɛma ɔhaw a ɛyɛ kasa ne nyansafoɔ ho yɛ yɛ yɛn ho ban. Saa gyinabea yi ma ɔmanfoɔ nya tumi sɛ wɔbɛhwɛ wɔn kasakoa ho na ɛyɛ den, na wɔama awofoɔ a ɛreba anya akwannya sɛ wɔbɛsua, wɔbɛdi dwuma na wɔbɛyɛ wɔn ho akyɛde wɔ wɔn ankasa kasakoa ho wɔ wiase a ɛyɛ ɛdi mu sɛnkyerɛmu no. Wɔ bere a nsakrae yɛ den na nsɛnkyerɛmu wɔ digital mu reyɛ foforɔ, NightOwlGPT dwumadie ho sɛ ɔbɛhwɛ ɔman nyansafoɔ a ɛyɛ kasa ho no ho yɛ ɔsom wɔ nnɛ da yi sɛ ɛyɛ nea ɛho hia sen daa.
- Daakye Kasa Nkyerɛ Bebree. Ɛbɛyɛ sɛ Wo Deɛ Bɛka Wɔ Mu Anaa?
Wɔtoo no ase wɔ Apolitical mu Mfonini ho nkaesɛm: Rohit Tandon wɔ Unsplash Sɛ yɛrekɔ wɔn nsɛnkyerɛmu ho wɔ afeha aduonu baako mu no, wiase rebɛyɛ den wɔ ne ho nsɛm ho, na nyansahuɛ nam so ma nkɔmmɔ bɔ ne ho hyɛ mu wɔ ɔman foforɔ ho nsɛnkyerɛmu. Nanso, ɛberɛ a yɛreyɛ dɛ wɔ wiase a ɔyɛ yɛn ho bɔ a ɛwɔ hɔ yi mu no, ɔhaw kɛse bi rekɔ so a yɛhwɛ a ɛnyɛ nokorɛ—kasasɛm reyɛ ɔtɔtɔ kwa ntɛm. Sɛ yɛrebɔ ɔman ho daakye a ɛyɛ nsɛm pii kasa ho a, yɛbɛsɛ wɔ yɛn ho deɛ, wo kasa bɛyɛ nka? Ɛnnɛ, kasa mpempem mpempem nanso nson wɔ wiase mu, nanso ɔborɔfoɔ akyi hɔ mpo wɔ wɔn ho ɔhaw. Ɔkwansrafoɔ a wɔn kyerɛ sɛ wɔn ho nhyehyɛeɛ wɔ bere a ɛreba no mu, ɛde wɔn kasasɛm ne nsɛm pii wɔ nnipa ne kasa mu sɛnea wɔn ho nyansa yɛ den. Eyi nyɛ ɔhaw a ɛyɛ yɛn ho nsɛm pɛ sɛ ɔhaw a ɛyɛ ɔtɔtɔ. Sɛ yɛn nnipa na wɔyera wɔn ho deɛ yɛyɛ wɔ kasa a ɛyɛ ɔdɔ wɔ nsɛm ne ho nyansa no. Kasa Ho Tumi Kasa yɛ nsɛm kɛse sen sɛ yɛde yɛ ne yɛn ho bɔ nkɔmmɔ. Wɔyɛɛ wɔn ho yɛ ntama a ɛka ɔmanfoɔ bom, ma wɔn betumi aka wɔn nsɛm, amammerɛ, ne wɔn mpɛnsɛm ho. Ma nnipa pii, kasa yɛ nea ɛka wɔn ho nsɛm, na ɛma wɔn ne wɔn nananom ho hyɛyɛ, na ɛka wɔn ho sɛ wɔn deɛ wɔte asase a wɔtena so no ho. Sɛ kasa baako to nsa na ɛyera a, ɛnyɛ nsɛm kɛkɛ na ɛyera; adwene ho akwan nyinaa, nsɛm, ne ɔkwan a yɛte wiase ase so no yɛyɛ. Fa Karay-a kasa ho nhwɛsoɔ, ɛyɛ kasa a me nkɔmpɔnyin wɔ Philippines ho kasa no ho. Ɛyɛ baako a aman pii wɔ Philippines mu ho kasa a ɛbɛtumi ayera wɔ daa nkɔndɔm mu. Bere a na mete abɔfra no, na me nananom nam Karay-a kasa so rekeka nsɛm, nsɛm a ɛyɛ den sɛ wɔbɛkyerɛ ase wɔ Tagalog anaa Borɔfoɔ mu efisɛ amammerɛ ho nsɛm a ɛyɛ den no wɔ kasa no mu pɛpɛɛpɛ. Sɛ nkwadaa a wɔwɔ yɛn mpɔtam mu rennya ho kwan sɛ wɔbɛka Karay-a kasa no yiye no, ɔhaw a ɛyɛ a nsɛm yi bɛyɛɛ adeɛ a wɔrennya bio no yɛ den. Nsɛm yi yɛ adeɛ a ɛrepɛyɛ wɔ wiase nyinaa. Wɔ Australia, Aboriginal kasa a wɔka no dɔɔso yɛ kakraa bi wɔ wɔn a wɔka kasa yi yiye ho. Wɔ Latin America nso, kasa te sɛ Ayapaneco yɛ ka nkɛse wɔ hɔ, na nkurɔfoɔ kakraa bi a wɔka kasa yi bɔ ho ban nso repɛ sɛ wɔkyerɛ nsɛm a wɔwɔ ho na wɔde to hɔ. Kasa biara wɔ hɔ no yɛ ɔsom ho nsɛm a ɛho nni nsɛ. Adɛn Na Nsɛm Refi Hɔ Nsɛm a ɛkyerɛ sɛnea kasa rehwim fi hɔ no yɛ den, nanso nsɛm no nyinaa ka gyinaeɛ koro: ɔkwan a kasa a ɛyɛ kɛse wɔ ho gyina kasa ketewa so. Wɔ aman pii mu, kasa a ɛyɛ sɛ English, Mandarin ne Spanish wɔ mu sɛ ɔkwan a ɛma adwuma ho kwan yɛ den, sukuu a ɛyɛ ɔsom na ɛne akɔsoɔ. Ɛyɛ nea ɛma nnipa a wɔde kasa ketewa di dwuma ho wɔn bɛyɛ den sɛ wɔde wɔn ho bɛfa wɔn ara wɔn ho kasa na wɔakɔ kasa a ɛyɛ ɔsom. Sɛnea wɔreyɛ nso, nsɛm a ɛyɛ globalization ne urbanization nso hyɛ nsɛm yi so den. Wɔ akɛseɛ kurow mu a wɔfa mpɔtam a ɛyɛ dɔɔso na ɛwɔ kasa ahodoɔ mu, kasa kɛse no na ɛka nsɛm a ɛyɛ sukuu, nsɛm ho agyina ne ɔyɛadwuma mu. Kasa ketewa no kɔda fie a wɔde yɛ nsekan mu dwumadie na ɛka fam bere biara a nkurofoɔ ho yɛ ɔsom. Bio, aman a wɔyɛɛ wɔn ho yɛɛ hyɛyɛn no hyɛɛ kasa a ɛyɛ wɔn ho nyansafoɔ so den. Wɔ ɔman ho nsɛm mu nsɛm, ɔman a wɔyɛɛ wɔn ho yɛ hyɛyɛn de wɔn ho kasa yɛɛ n’ankasa dwumadie mu na wɔyɛɛ kasa a ɛyɛ wɔn ho dwumadie ne sukuu mu nsɛm. Ɛnnɛ bere yi nso, nsɛm a ɛyɛ saa ara no ɛda hɔ na ɔman ho nsɛm yɛ ɔsom wɔ kasa a ɛyɛ ɔman ho nyansafoɔ. Nsɛm Foforɔ a ɛfi Kasa Yera Ho Sɛ kasa bi yɛ nko a, yɛyɛ ɔhofoɔ wɔ kasa nkurofoɔ nkyerɛase ho – yɛnya nsɛm foforɔ nso a ɛfi hɔ. Amanaman mu kasa, titiriw a ɛyɛ asase ho nsɛm, yɛ ɔsom ho wɔ nsɛm biara mu. Saa kasasie yi mu wɔ nyansa a ɛyɛ ɔsom wɔ yɛn ara yɛn ho asase ho, ayaresabea nnuhunsɛm ho, ne nsɛm a ɛkyerɛ sɛnea yɛyɛ yɛn ho adwuma wɔ adwuma a ɛyɛ nsɛnkyerɛmu ho. Sɛ kasa yera no, yɛyera nsɛm foforɔ a ɛyɛ ɔsom a ɛboa sɛ ɔmanfoɔ bɛtena ɔban mu ne ɔdɔ wɔ nsɛm a ɛyɛ pɛ ho. Ɛsono nso, kasa yera no ma nsɛm a ɛyɛ adwene mu nso. Ama nkurofoɔ pii, wɔn ara wɔn ho kasa yɛ nea ɛma wɔn ho yɛ den ne nsɛm a ɛkyerɛ wɔn a wɔyɛ nkurɔfoɔ mu. Sɛ kasa yɛ nko no, ɛma nsɛm a ɛyɛ ɔban bɔ mu yɛ nyansafoɔ, na ɛma wɔyɛ wɔn ho ɔyɛ wɔ nkurofoɔ a wɔyɛ wɔn ho ɔtwe no mu. Saa ho yera yi bɛyɛ ɔhaw kɛse wɔ nsɛm mu, titiriw a ɛkyerɛ wɔn a wɔn ho yɛ den wɔ nkurofoɔ a wɔyɛ wɔn ho ɔtwe mu no ho.. Daakye a Kasa Nyinaa Bɛyɛ den Na Abɔ Mu Ɛwom sɛ nsɛnhunu wɔ hɔ, nanso, adesua wɔ hɔ. Daakye no nhu sɛ ɛyɛ hɔ a kasa kakraa bi na ɛbɛka ho. Yɛbɛtumi ahyɛ nea ɛbɛma wiase a ɛreba no aka kasa bebree, nanso ɛbɛhia adwumadie a ɛyɛ den fi nnipa, mpɔtam, ne aban ho mu. Ahoɔden biako a ɛyɛ nokorɛ wɔ ɔko yi mu ne nsɛnhyɛsoɔ ho nyansahuɛ. Ɛnnɛ mfe abien akyi yi, abɛɛfoɛ (AI) ne nsɛnhyɛsoɔ ho adwumadie adwumapa no afata wɔn ho nsɛm wɔ kasa a ɛto nnansa ho ahyɛnsodeɛ ne kasa ho banbɔ mu. Apps ne AI nsɛm kyerɛkyerɛ ho dwumadie yɛ nea ɛma nnipa ka kasa a ɛyɛ kakraa no nsɛm ho mpɔtam ntɛm ara mu, na ɛyɛ nea ɛboa sɛ wɔbɛyɛ nsɛm ho adesua na ɛyɛ nkɔsoɔ wɔ wiase a yɛn ho ahyɛ no mu. Nsɛm ho adwumadie a ɛte sɛ NightOwlGPT reyɛ nsɛm yi mu adwuma, de nsɛm bɛma kasa a ɛto nnansa ho bɛyɛ den, nam ntɛm ara mu nsɛm ho kyerɛkyerɛ ne amammerɛ ho adesua so. Nanso, nsɛnhyɛsoɔ ho nyansafoɔ nkutoo rentumi nnyɛ adwuma no nyinaa. Ɛho hia sɛ kasa ho banbɔ ho adwuma fi mpɔtam no ankasa mu. Nhomasua ho nsɛm a wɔde ɔman ho nnipa a wɔka kasa no yɛ adesua ho adwuma, yɛ nsɛm ho akyerɛw ne ho banbɔ ho adwuma, no yɛ nea ɛbɛyɛ nkɔsoɔ. Aban nso ho hia sɛ ɛyɛ ɔban ma kasa a ɛyɛ kakraa no ka nsɛm wɔ adesua, mfonini ne ɔman ho nsɛm mu na wɔakyerɛ sɛ ɛyɛ nkwa a ɛyɛ ɔsom wɔ ɔman ho nsɛm mu. Pɛ yɛn Kasa ho Daakye Yɛgyina faako a ɛho yɛ den so. Daakye no betumi ayɛ baabi a kasa mpempem bɛyera daa, anaa ɛbɛyɛ baabi a kasa mu nkyerɛmu bɛyɛ dɔɔso, ma nnipa nyinaa benya wɔn ho nsɛm ato mu. Apɛdeɛ no yɛ yɛn nsam. Sɛ yɛyɛ yɛn ho dwuma mprempren a, yɛbɛtumi ayɛ nea ɛbɛma awoɔtoɔ a ɛreba no anya kasa kakraa biako anaa kakra a ɛyɛ wiase nyansafoɔ sɛda, na mmom wɔnya ɔsom mu nsɛm a ɛyɛ ɔso a nnipa nyinaa yɛ wɔn ho dea. Daakye bɛka kasa pii — yɛmma wo deɛ yɛka mu.
- Di yɛn nne ho banbɔ: Yɛn ɔman mu kasa a ɛyɛ din
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Sɛ hwɛ sɛ w’ano atɔ mu mpofirim—sɛnea wobɛyɛ ho? Adwene a ɛyɛ sɛ worentumi nkasa kyerɛ wɔ mu yɛ den paa. Ɛtɔ mmere a, sɛ wonya a wɔyɛ kasa a wote ho nsɛm wɔ mu na w’anya ɔhaw sɛ wɔyɛɛ ho kyerɛ a ɛyɛ ɔhaw kɛse. Yɛyɛ nsɛm sɛ onipa a ɔyɛ ɔkyɛnsɛma koro a ɔte kasa foforɔ bi na obi nni hɔ a ɔbetumi agye akɔɔm a ɛyɛ ɔhaw kɛse. Anaa mpo ɛyɛ den wɔ wɔn ho, ɛbɛtumi aba sɛ wɔn ara wɔyɛɛ nsɛm a wɔn ho dwen sɛ, wɔn ara wɔn ho nkasa bɛtumi yɛ akɔɔyɛ wɔ wɔn daakye ho wɔ adɔm. Wɔ United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues (UNPFFI) ho nsɛm, wɔyɛɛ adwene sɛ wɔsa biara, kasafitafita a yɛɛ kasa biara yɛ nketɛmpɛn wɔ nsɛm biara. Ɛyɛ yɛn mu sɛ ɛyɛ wɔn ho yɛ kasa ɔyɛ mpɛn nsɛm wɔ kasa a ɛyɛ nsɛm wɔ mpɔtam wɔ wiase mu, nanso wɔdwen sɛ ɛyɛ wɔn ho yɛ kasa ɔyɛ kɛse wɔ nsɛm ɔyɛ yɛnsɛ yɛnsɛm bi wɔ ɔman ho wɔ wiase mu. Kasafitafita wɔ mpɛnsɛm yɛ ɔsɛn mu wɔ yɛ wiase mu. Wɔ Philippines, kasa abien wɔ hɔ a wɔaka sɛ wɔawie wɔn ho, na sɛnea Ethnologue ka no, wɔnhyɛ wɔn ho dwuma bio na obiara nni hɔ a ɔde kasa no ho yɛ ne ho adanse wɔ ɔmanfoɔ ho. Nea ɛyɛ ɔyaw kɛse ne sɛ, sɛ kasa bi wu a, nnwuma a ɛyɛ ɔmanfoɔ ho nyansafoɔ ne ho dwumadiɛ nyinaa no nso yɛ nnya. UNPFFI kyerɛ sɛ kasa a ɛyɛ ɔmanfoɔ ho nyansafoɔ no nnya ɛyɛ nko ara nyansa ho dwumadie, na mmom ɛyɛ ɔmanfoɔ ho yɛyɛ ho nkɔsoɔ, wɔn adwene ho dwumadie ne wɔn ho nsɛm a ɛka wɔn ho. Sɛ wɔbɔ wɔn ho ban wɔ wɔn amammerɛ ho na ɛyɛ wɔn ho yɛyɛ ho dwumadiɛ nso a, ɛyɛ ɔsom. United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UNDRIP), a ɛyɛ nsɛm a wɔabɔ ho ban sɛ ɛbɛyɛ ɔbanbɔ ma ɔmanfoɔ ho nyansafoɔ wɔ wiase nyinaa, ma ho dɔ wɔ ɔmanfoɔ kasa ho. Ɛka sɛ ɔmanfoɔ ho nyansafoɔ wɔ ho tumi sɛ wɔbɛsɔ wɔn ho so bio, yɛ kasa ho dwuma, yɛɛ wɔn ho dwene ne kasa bɔ wɔn daakye ho. Ɛka nso sɛ wɔbɛyɛ wɔn ho nsɛm wɔ kasa ho adwuma ho na wɔbɛma wɔn ho nnyinasoɔ wɔ wɔn kasa mu nkyerɛkyerɛ ne nsɛm ho dwumadie mu. Sɛ wɔn nsa ka wɔn kasa mu nyansafoɔ nsɛm a, ɛyɛ wɔn ho yɛyɛ na ɛyɛ nkɔsoɔ. Filipinofoɔ, wɔn a wɔde wɔn ho ahyɛ UNDRIP ho no, asoma Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) Dwumadie, a ɛde ɔmanfoɔ ankasa kasa anaa wɔn kan kasa yɛ nkyerɛkyerɛ ho nsɛsoɔ wɔ nsukuani aduanan mu. Ɛwɔ mu sɛ ɛwɔ ɔhaw wɔ dwumadie ho, nanso ɛyɛ ɔsom sɛ yɛbɔ mmɔden yɛ nsɛm no ho mmɔdenhyɛ na yɛhwehwɛ nkɔsoɔ a ɛyɛ den wɔ ho a ɛbɛyɛ nea ɛbɛboa ɛyɛ nkɔsoɔ, ɛnyɛ sɛ ɛbɛboa nkasafie ho banbɔ nko ara, na mmom ɛbɛboa sɛ ɛbɛma nokwasɛm a ɛyɛ den aba na akɔnyim abɛba sukuufoɔ mu. Wɔwɔ nsɛm foforɔ bebree, a KWF (Komisyon sa Wikang Filipino) na ɔdi nsɛm no kan, a ɛyɛ ho dwumadie sɛ wɔbɛyɛ mma yɛn ɔmanfoɔ kasa nkɛse aba nkwa mu bio. Saa nsɛm yi mu bi yɛ sɛ wɔyɛ mmɔden ma sukuufoɔ de ɔmanfoɔ kasa yɛ wɔn adwuma, wɔyɛ wɔn ho dwumadie ma nsɛm ho nnyinasoɔ ho, na wɔkyerɛkyerɛ wɔn wɔ ɛyɛ a ɛbɛboa kasa ho banbɔ. Wɔwɔ Atlas ng mga Wika ng Filipinas nso, a ɛyɛ ɔkyerɛnsɛm a ɛkyerɛ ɔman ho nkasa a wɔwɔ no. Ɛyɛ nea ɛho hia paa sɛ yɛkyerɛkyerɛ yɛn ɔman kasa nkɛse a ɛyɛ ɔsom, nanso sɛ yɛpɛ sɛ yɛyɛ nea ɛde yɛn kasa nkwa mu a, ɛnyɛ ɛyɛ nsonsonoeɛ a ɛbɛyɛ nokware. Yɛsɛ yɛyɛ yɛn ho ɔyɛfoɔ wɔ kasa a yɛka ne sɛnea yɛyɛ ɔkyerɛw wɔ ho. Ɛno ho nso, wɔ bere yi a ɛyɛ sɛ nsɛm a ɛyɛ ɛkorɔn wɔ nyansahuɛ mu no, yɛn ho yɛ ɔsom sɛ yɛde yɛn ho hyɛ nsɛm foforɔ a ɛyɛ ɛdan mu ho, sɛnea ɛbɛyɛ nkɔsoɔ ma yɛn ɔmanfoɔ kasa. Ɛnyɛ ɔkwan foforɔ biara betumi ayɛ ho mma kasa nkɛse wɔ nkwa mu sɛ yɛyɛ ɔban ma sɛnea yɛn ho yɛ nnwuma wɔ ho a ɛyɛ pɛ no. Ɛyɛ ɔsom sɛ yɛyɛ yɛn ho den sɛ yɛbɛma yɛn ho wɔ ɔman ho nkasa, a yɛbɛma wɔyɛ wɔn ho nnwuma a ɛda wɔn ho yɛn ho adanse.
- Nsɛm a yebetumi asua fi amanaman mu nnipa ho
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Amanfoɔ a wɔyɛ nsɛmmisafoɔ yɛ nnɔbae a ɛyɛ mpɔtam mu nnɔnkɔn ɔha a ɛto so anum pɛ na sɛɛ nso, sɛ ɛwɔ amannɔne mu a wɔyɛ wɔn ho ɔhyɛnfoɔ wɔ ɔman mu, wɔn adwenkyerɛ ne wɔn ɔman ho adwuma abɛyɛ ɔban ma wiase ho ɔhaw a ɛyɛ den. Afe bɛyɛ dodow a wɔn nsɛm wɔ wɔn ho hoɔ ani nnkae na wɔanyɛ wɔn ɔman ho ban, wɔatrɛw wɔn ho sɛ wɔn mmrane na wɔama wɔn abɛyɛ neɛ wɔmpɛ, yɛyɛ nkakrankakra retwe yɛn ho aba yɛn ɔmanfoɔ nsɛmmisafoɔ ho. Na sɛ nsɛm yɛ den a, yɛhunu sɛ yɛhia sɛ yɛhwehwɛ abɔsoɔ ho nsɛm. Ɛyɛ mfeɛ dodow akɛse sɛ yɛresɔre yɛn ho wɔ amaneɛ nsakraeɛ a ɛyɛ ɔhaw kɛse wɔ wiase a ɛka aduan ho nsɛm, nsuo ho yɛn ho ban na ɛka nkwa ho nso. Wɔakyerɛ sɛ sɛnea yɛde yɛn nkwa yɛn ho adwuma sɛ yɛrekɔ yiye na yɛrehyɛ ɔmanfoɔ nsɛm wɔ mfeɛ a ɛreba mu no, yɛtɔɔ yɛn ho mu yɛnnkae sɛ ɛkyɛnsɛn ho yɛ ɔbanbɔ ho nsɛm yɛ ɔhaw kɛse na ɛbɛma yɛn mma ne yɛn mma mma deɛ ɛyɛ sɛyɛ ho a ɛyɛ ɔsom so wɔ nsɛm mu. Bere a bebree yɛn mu faa sɛ yɛbɛtena nkran akɛseɛ mu, yɛn nnipa a wɔyɛ asaase ho ahemfoɔ no de wɔn nkwa yɛɛ nhyira wɔ nnɛnhyɛnsodeɛ ho. Sɛ yɛyɛɛ Asaase Yaa ho ɔhawfoɔ a yɛredi ne ho yareɛ no, wɔn nso yɛɛ wɔn ho yɛ den sɛ wɔbɛyɛ ɔdɔ yɛn no de nsɛm bɔɔ ban. Na sɛ asaase no yɛ ne ho kɛse na ɛma ne ho nsɛm bi ba no, ɛyɛ nnipa a wɔyɛ asaase ho ahemfoɔ no na wɔn hunu nsɛm a ɛda nsɛm kɛse ho, efisɛ wɔyɛ wɔn ho bɛtete wɔ wɔn ho nsɛm so. Nokwasɛm ne sɛ, yɛyɛ wɔn ho ɔdɔ sɛ nnipa a wɔyɛ asaase ho ahemfoɔ no na wɔn ho bɔɔ ban ma asase ho a ɔyɔnkoɔ a ɛyɛ 80 percent wɔ wiase nyinaa. Hwɛ sɛnea ɛyɛ! Wɔn ho yɛ nnipa a wɔn mu yɛ 5 percent kɛkɛ wɔ wiase, nanso wɔn yɛ wɔn ho yɛ den sɛ wɔn bɛbɔ ban na wɔapɛ asase yɛn no ho. Sɛ wɔn ho yɛn ho nni hɔ a, ɛno deɛ yɛbɛnya ɔhaw wɔ yɛn ho na yɛ bɛyɛ wɔn ho bɔnsɛm wɔ yɛn ho wɔ nsɛnsɛm ho. Ɛnnɛ sɛ yɛrehyɛ yɛn ho sɛ yɛbɛyɛ nsɛm a ɛbɛma Asaase no yɛ ahotɔ, ɛyɛ nkɔsoɔ a yɛbɛyɛ akɔkan wɔ asaase ho ahemfoɔ no nsɛm so, wɔ wɔn a wɔyɛ wɔn ho bɔɔ ban sɛ wɔbɛkyerɛkyerɛ yɛn, wɔn ho nsɛm a wɔpɔyɛɛ wɔ nsɛnhyɛnsodeɛ ho nsɛm ne wɔn a wɔbɔɔ nsɛm wɔ nsɛm foforɔ ho ban so. Mekae bere a mekɔɔ Tagbanua mpɔtam wɔ Sitio Calauit wɔ Palawan. Ɛyɛɛ me nwanwa sɛnea wɔde nnua a ɛyɛ ɔsom sɛ bamboo, dua ne nsɛnkyerɛ ne nsɛsoɔ nsɛm a ɛyɛ ahyɛnsodeɛ yɛ wɔn fie ne wɔn sukuu. Aberante bi a ɔyɛ wɔn deɛ kaa kyerɛɛ me sɛ wɔn yɛ mangroves a wɔto fi wɔ saa mpɔtam yi ho na ɛboa wɔ nsuo so ahyɛsoɔ ne nsɛm bɔ ho ban. Wɔn ho yɛn ho wɔ asase so nkyerɛkyerɛ mu sɛ ɛyɛ wɔn nkwa ho nsɛm. Wɔ Batanes, mpɔtam a aprɛnsa tɔɔ mu dɔɔso no, Ivatanfoɔ wɔ fie a ɛyɛ wɔn ho tumi sɛ wɔyɛ nsɛm wɔ dua ne nsɛsoɔ ho a ɛyɛ dua pɔnkɔ ne nsɛnkyerɛ wɔ fie dua a ɛda nkrante ne aprɛnsa ano. Nsɛnkyerɛ wɔ nsɔre ho a wɔfrɛ no regenerative agriculture a ɛkyerɛ sɛ yɛhwɛ asase ho nsɛm no, ɛyɛ ɔkwan bi a ɛde ɔbanbɔ ba nsɛm ho a ɛyɛ sikasɛm ho na ɛnyɛ ɔhaw wɔ wiase ho nsɛm mu. Saa yɛnsɛm yi, a ɛyɛ nsɛnkyerɛ ne agroforestry wɔ asaase so nsɛm mu no, amanamanmuɔ yɛ saa deɛ wɔyɛ wɔn ho so nnwuma. Nsɛm no mu sɛ yɛrentumi nhu nsɛm kɛse wɔ amanamanmuɔ nsɛm mu. Yɛtumi sua sɛnea wɔyɛ nsɛm a ɛyɛ ɔsom wɔ nsɔre ho, sɛnea wɔyɛ wɔn fie a ɛyɛ den a ɛyɛ ban wɔ ɔhaw ne nsɛm a ɛyɛ ɔman ho banbɔ mu, sɛnea wɔde wɔn ho yɛ wɔn ho na wɔn ho nkwa nyɛ ɔhaw wɔ wiase so, sɛnea wɔhyɛ nnipa nsɛm wɔ wɔn ho adwene ho, sɛnea wɔhwɛ wɔn ho nsɛm ne wiase so nsɛm a ɛyɛ ban, ne sɛnea wɔate nkwa a ɛyɛ ɔsom ho ama mpɛn pii a atwam yi.
- De AI di dwuma ma nsɛm a ɛyɛ nokware na ɛyɛ pɛ so nkɔsoɔ.
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Meda ara nnaase wɔ nea minim sɛ Artificial Intelligence (AI) wɔ tumi a ɛboa yɛn nsusuwii ho sɛ yɛbɛyɛ ɔman a ɔyɛ ɔkwanba na ɔyɛ nyansafoɔ nkɔsoɔ. Saa nyansahuɛ yi abɛsesã sɛnea yɛyɛ nsɛm biara. Sɛ wɔyɛɛ ne ho ɔdɔyɛ na wɔde yɛ adwuma a ɛyɛ nokorɛ, ɛbɛtumi aboa yɛn ma yɛayɛ nsɛm foforɔ biara mu, kɔyɛ ɔhaw a ɛda so wɔ wiase mu sɛnea ɛde nkɔsoɔ a ɔyɛ ɔkwanba ne ɔbaatanɔ mu pɛ ho adwuma. Bere a yɛbɛbɔɔ Build Initiative ho no, yɛyɛɛ yɛn ho dwene sɛ yɛde AI bɛyɛ ɔman ho dwuma a ɛyɛ ɔsom, sɛnea ɛbɛma yɛatumi akyerɛ nsɛm a ɛkyekyere ɔmanfoɔ mu, na ɛma wɔn a wɔn ho yɛ den nso anya kwan a ɛde wɔn nsa bɛka nyansahuɛ a ɛyɛ den ho. Ɛnyɛ ɔkɔnnɔ bio sɛ yɛde NightOwlGPT , mobile app foforɔ bi a ɛyɛ ɔhyeɛ wɔ AI nyansahuɛ ho mu, aba. Saa app yi yɛɛ ho sɛnea ɛbɛtwa kasa ho mpɔtam na ɛbɛboa ɔman mu ntamadanfoɔ wɔ Philippines. Ɛyɛ nanso ɛka Tagalog, Cebuano, ne Ilokano kasa mu. Nanso, yɛbɛyɛ sɛ yɛde bɛkɔ kasa mpɔtam 170 a wɔka wɔ ɔman no mu nyinaa ho. Sɛ ɔsomafoɔ wɔ yɛn adwene sɛ yɛde ɔsom a ɛyɛ den bɛyɛ ntamadanfoɔ ho dwuma no, Build Initiative abɔ ntowha sɛ ɔne Manila Bulletin bɛyɛ adwuma na wɔahyɛ NightOwlGPT nsɛm a ɛyɛ Philippines ho nkɔsoɔ ho nsɛnkyerɛmu den. Nam Manila Bulletin ho nsɛm a ɛyɛ nokwasɛm na ɛyɛ ɔhyeɛ ho nkɔsoɔ ho so, NightOwlGPT de nsɛm foforɔ ho nsɛm bɛma wɔn a wɔde yɛ dwuma na wɔbɛyɛ n'adwene wɔ nkɔsoɔ ho, sɛnea ɛbɛyɛ a wɔn a wɔn ho nkoɔ a wɔwɔ no nso bɛyɛ wɔn ho dwoodwoo na wɔate nsɛm foforɔ ho nsɛm wɔ ɔman no mu. Ɛkyerɛ nso sɛ Filipinfoɔ a wɔka Tagalog, Cebuano, ne Ilokano kasa wɔ bɔkɔɔ no betumi anya anigyeɛ wɔ sɛ wɔkenkan nsɛm ne wɔn pɛpɛɛpɛ adaka nsɛm wɔ Manila Bulletin wɔ kasa abiɛsa yi mu. Ɛyɛ nsɛm a ɛkorɔn wɔ Build Initiative ne Manila Bulletin ho sɛnea wɔpɛ sɛ wɔma adesua nsɛm ho kwan yɛn ho na wɔboa wɔn ho ma yɛyɛ nyansafoɔ. Ed Bartilad, Manila Bulletin Executive Editor, de nsɛm kɛse to so sɛ ntowha yi yɛ ɔsom wɔ nsɛm dwumadiɛ a ɛyɛ wɔn ho sɛ wɔbɛma nsɛm a ɛyɛ nokorɛ na ɛyɛ nteɛ wɔ wɔn kenkanfoɔ ne wɔn nnamfoɔ a wɔwɔ wiase nyinaa no ho. Seesei, nam NightOwlGPT so, wɔn nsɛm a ɛyɛ akɛseɛ no bɛyɛ den ma kenkanfoɔ ne wɔn nnamfoɔ bebree a ɛnyɛ nsɛm kasa anaa wɔn tenabea sɛ wɔwɔ hɔ. Saa ara nso, sɛ yɛde Manila Bulletin a ɛyɛ wɔn a wɔwɔ nokwasɛm wɔ nsɛm ho nyansafoɔ ho data ka yɛn app no ho a, yɛn dwuma nyɛ sɛ yɛde yɛbɛyɛ app no adwumadie den ara na mmom yɛhyɛ nkuran ma ɔmanfoɔ a ɛyɛ nnipa wɔ Filipin wɔ nsɛm a ɛbɛboa wɔn sɛ wɔbɛfa adwene a ɛyɛ pɛ ho nsɛm. Saa ntowha yi yɛ ɔsom ho nkɔsoɔ a ɛyɛ nea ɛboa sɛ ɛsiesie ɔho a ɛda nsɛnhyɛsoɔ nsɛm ho na ɛma Filipinfoɔ biara, na wɔn a wɔyɛ ɔmanfoɔ a wɔyɛ asɛm ho wɔ wɔn ho wɔ nkorɔfoɔ nsɛm mu no, yɛka wɔn ho nsɛm ho. Ɛyɛ mfiase pɛ. Build Initiative yɛ sɛ wɔahyɛ nsɛm ho wɔ wɔn nsɛm a ɛyɛ sɛ wɔbɛyɛ nnɛti a ɛyɛ yɛn ho wɔ ɔman ho nsɛm a ɛyɛ den ma biara. Wɔrentwa wɔn ho n’akyi kɔsi sɛ wɔn nsɛm a ɛyɛ sɛ wɔbɛsɔ wiase a wɔyɛ ɔmanfoɔ ho no, wɔ nsɛm a ɛyɛ wɔn ho sɛ biara, sɛ ɛyɛ wɔn tumi sɛ wɔn wɔn ho anaa sɛ wɔ wɔ ɔman foforɔ ho na wɔyɛ wɔn ho den wɔ nkorɔfoɔ nsɛm a ɛyɛ ɔban ho. Wɔde ntowha wɔ adwene ho, akyerɛkyerɛ ne nsɛm a ɛyɛ ntowho bɛyɛ nsɛm foforɔ ma ɔman, na wɔ bɛma nsɛm biara a ɛyɛ ɔmanfoɔ yɛ yɛn ho ɔsom sɛ ɔmanfoɔ wɔ tumi sɛ wɔn yɛ wɔn ho nkɔsoɔ wɔ nsɛm a ɛyɛ den na wɔn de wɔn ho bɛyɛ ɔban. Wɔbɛyɛ nsɛm foforɔ wɔ adwuma a ɛyɛ ɔsom a ɛyɛ pɛ na wɔdɔ ɔman ho nsɛm a ɛyɛ akyerɛkyerɛ a ɛyɛ ɔban wɔ ɔman mu sɛ ɔman biara nsɛm a ɛyɛ ɔban ho no yɛ wɔn ho.
- Sɛnea ɛbɛyɛ a yɛde aman a ɛyɛ man kɛse nyansa bɛnya ɛkwan afa wiase nsakraeɛ ho ɔhaw so
Wɔtoo no ase wɔ Manila Bulletin mu Ɛyɛ mfe du kɔ kaako, ansa na mɛwie me suapɔn wɔ afe 2012, ɔsram biako pɛ ansa no, me kɔsraa Tagbanua mpɔtamfoɔ wɔ Sitio Calauit wɔ Palawan. Mede nna kakra wɔ hɔ, na biribiako a mede me ho bɔɔ ho nsɛm ne sɛnea wɔtumi tena ase a wonni nsɔanensɛm ho nkataboa biara, nsɛnka kɔmputa anaa fɔn sukyerɛmma na nsuo mpo, ɛyɛ sua. Wɔwɔ sukuu bi a wɔkyerɛkyerɛ no wɔ dan a wɔanfa mpɔnsɔko abɔ mu. Biribi a ɛyɛ nwanwa ne sɛ wɔde abɛ ne dua kyerɛkyerɛ abɔ wɔn ho bom nam mpɔnsɔ ho nyansahuɛ wɔ nsɛsoɔ so. Saa mpɔtam yi ho nsɛnhyɛsoɔ wɔ nnwuma ho fi wɔn ara wɔn mpɔtam a ɛyɛ gulpi-mano, ɛyɛ amammerɛ a ɛyɛ ɔmanfoɔ adwuma ho ɔboa. Ɛyɛ den sɛ yɛbɛyɛ adwene sɛnea saa mpɔtam yi betumi atenatena ase wɔ afeha yi mu. Bere a yɛnyinaa yɛ yɛn ho dwene sɛ yɛbɛnya nsɛsoɔ a ɛyɛ ɔsom wɔ nsɛm ho ɛkwan so, mpɔtam a wɔyɛ wɔn ho ɔmanfoɔ no nso yɛ adwuma sɛ wɔbɛkyerɛ wɔn ho adeɛ so wɔ wɔn ankasa nyansa ne amammerɛ mu. Na nokorɛ ni, yɛtumi sua biribi pa ara wɔ wɔn ho. Nokwasɛm ne sɛ, nnɛɛma a yɛn nsamanfoɔ nim betumi aboa ma yɛnyɛ nsɛm pii a ɛbɛkyerɛ yɛn ɔman ho nsɛnnunsɛm. Wɔdeɛ World Bank ka sɛ, ɔhonam nsɛm a ɛka wiase nsuo a ɛyɛ pɛfoɔ ho ne nsɛnhyɛsoɔ no mu, 36 percent no wɔ nsamanfoɔ asase so. Nanso, ɛwom sɛ nsamanfoɔ yɛ wiase nyansafoɔ ho anɔpa dodoɔ du ho baako pɛ, na wɔn ho yɛ n’adwuma wɔ nsɛm ho na wɔbɔ 80 percent no ban wɔ wiase nsɛnnwii no ho. Wɔn asɛm yɛ den wɔ yɛn asase so nsɛnnwii mu efisɛ ɛyɛ nea wɔte so. Wɔ Sitio Calauit, abofra bi a me ne no kasae no ka sɛ, ɔka wɔn a wɔyɛ wɔn ho ntow wɔ nsuo afuw ho abɔsoɛ ho. Ne mpanimfoɔ no kyerɛ no sɛ wɔn nkwa bɛyɛ den na ɛne nsuo afuw no na ɛyɛ nsɛm. Wɔdeɛ United Nations University (UNU) kyerɛ sɛ, nsamanfoɔ wɔn ho nsɛm wɔ asase so deɛ ɛboa wɔn sɛ wɔn ho yɛ den wɔ nsɛm a ɛyɛ ɔsom na wɔn ho yɛ ɛyɛ mu. Saa nyansafoɔ yi de wɔn anaa wɔn ho nimdeɛ na wɔn ho yɛ wɔn adwuma sɛ wɔbɛyɛ nyansa sɛnea wɔn ho wɔ daakye wɔ nsɛm ho nsɛm mu sɛnea wiase nsɛm yɛ wɔn ho kɛse. Nhwehwɛsoɔ baako ne sɛ, Guyana nsamanfoɔ wɔn ho deɛ ɛboa sɛ wɔfrɛ wɔn ho a wɔte wɔ savannah so bɛyɛ wɔn ho dwumadiɛ wɔ kwaeɛ mu wɔ bere a nsuo ne nsɛm yɛ wɔn ho den. Saa ara nso, wɔabɛyɛ wɔn ho ntow sɛ wɔde wɔn ho bɛyɛ cassava wɔ nsuo afuw a nsɛm foforɔ nntumi wɔ nsɛm wɔ nsuo afuw so. Ɛwɔ ɔkwan a ɛyɛ nsɛntitiriw ho sɛ yɛde nsɛm ho dwumadie a ɛhyɛ nsɛm banbɔ ho nsɛm ho yɛ adwuma no — sɛ nhwɛsoɔ wɔ Ghana, wɔreyi nsɛm foforɔ na wɔnam tete nhyehyɛeɛ so sɛ ɔmanfoɔ dɔɔso sɛ wɔyɛ kompost fi nnuane nsɛm mu de boa nsɛm banbɔ ho. Saa ara nso, wɔwɔ kwankyerɛ a wɔde nsɛm foforɔ reyi adwuma bio sɛ sɛ wɔde plastic a wɔasan yɛ nsɛm ho yɛ wɔn ho nsɛm foforɔ sɛ wɔyɛ nsɛm ho nwuradeɛ te sɛ nsɛm ho ntwe ne nsɛnkyerɛnwene. Ɛka ho nso, sɛ wɔbɛfa tete nyansa ne nyansahuɛ foforɔ abɔ nsɛm mu a, ɛbɛboa sɛ yɛbɛnya nsɛm banbɔ ho dwuma a ɛyɛ den ama tete nkɔsoɔ mu nsɛm ho yɛ adwuma ne ɔmanfoɔ ho yɛyɛ ho nsɛm foforɔ. Ɛyɛ nhwɛsoɔ, wɔde GPS nsɛnkyerɛyɛ a wɔyɛ no wɔ Inuit ho sɛ wɔbɛtɔ nsɛm a wɔayi wɔn ho fi wɔn ho nsɛm mu, na wɔde ne ho nkɔ nsɛm ho nyansahuɛ ho dwuma ma wɔyɛ nsɛnkyerɛyɛ a ɔmanfoɔ de bɛyɛ wɔn ho nsɛm mu adwuma. Bio nso, wɔ Papua New Guinea wɔ Hewa ɔmanfoɔ ho nsɛm mu, wɔn ho nyansa a ɛfa nnwomakorɛ ho sɛnea nnwoma a ɛfa sɛ wɔn ho kɛseɛ a ɛyɛ ɛnyɛ biara ho yɛ nea ɛboa wɔ nkwa banbɔ ho na wɔasan yɛ ne ho sɛ ɔsɛɛ wɔ ɔman ho nsɛm foforɔ mu. Wɔyɛ adwene pii gu so wɔ nnipa a wɔn ho hyɛ ɔman mpɔtam mu nyansa ho, efisɛ wɔn abɔdeɛ ho ntam gyina hɔ den. Yɛn ho hia wɔn nyansa, wɔn nsɛm ho dwene, ne wɔn nyansafoɔ adwumadiɛ sɛnea yɛbɛhunu ɔkwan a ɛyɛ pɛ de bɛkyerɛkyerɛ nsɛm a ɛyɛ ɔhaw wɔ abɔdeɛ ne mpɔtam ho. Ɔkwan a ɛyɛ pɛ ne sɛ yɛde mpɔtam nyansafoɔ abɛyɛ dwuma. Momma yɛnsi nsɛm ho dwumadiɛ a ɛnam nnɛ nsɛm ho nyansahuɛ ne mpɔtam nyansafoɔ adwene so. Eyi bɛma nsɛm ho nsɛnhyɛmu ho nyansafoɔ adwene abɔ nsɛnkyerɛmu, na ɛbɛboa nso wɔ mpɔtam nyansafoɔ nyansa, wɔn adwumadiɛ, ne wɔn teta nsɛm ho banbɔ ne ho yɛ.