Ti a tẹ̀ lẹ́ẹ̀kan ní Medium Ẹ ku aṣalẹ! Orukọ mi ni Anna Mae Lamentillo , ati pe inu mi dun lati jẹ olugbe Filipini, orilẹ-ede ti o kun fun ọrọ-aje aṣa ati iyanu adayeba, ti mo ti ṣabẹwo si gbogbo awọn agbegbe rẹ bi okanlelọgọrin (81). Bi ọmọ ẹgbẹ Karay-a, ọkan ninu awọn ẹgbẹ abinibi 182 ti a ni ni orilẹ-ede wa, mo ni oye jinlẹ nipa ajogunba ati aṣa wa. Irinajo mi ti ṣeto nipasẹ iriri oriṣiriṣi ni ile ati ni ilu okeere, ti mo ti lọ si ile-ẹkọ ni ilu Amerika ati ilu Oba, nibi ti mo ti lo aye lati faramọ awọn aṣa ati awọn oju-ọna oriṣiriṣi. Ni ọpo ọdun, mo ti ṣiṣẹ ninu ọpọlọpọ ipo — gẹgẹ bi oṣiṣẹ ijọba, oniroyin, ati oṣiṣẹ idagbasoke. Awọn iriri mi pẹlu awọn ajọ bii UNDP ati FAO ti fun mi ni oye si awọn ipenija iparun adayeba, bii iji to pọ Typhoon Haiyan ti o pa awọn eniyan 6,300. Nigbati mo wa ni Tacloban ati agbegbe rẹ, mo pade ọpọlọpọ itan-akọọlẹ ti igboya ati iparun, bii ipenija ọkan-riru ti ọdọmọkunrin kan ti o jẹ ọmọ ile-ẹkọ ọdun kẹrin ti o n duro de ayẹyẹ ipari ẹkọ rẹ, bii ọmọ ọdun mẹta si ayẹyẹ ipari ẹkọ. Wọn ro pe ọdun kan si, wọn yoo ti di oloṣooṣuwọn, ṣugbọn iji ti o pọ yori si ayanmọ ainiyanfẹ. Wọ́n ń lánà láti rìn pẹ̀lú lẹ́yìn tó paṣẹ́ wọn. Wọ́n pinnu pé èyí ní ìrìn àjò àkọ́kọ́ wọn. Ṣùgbọ́n orí rẹ̀ kò mọ̀ pé ìbáti kí wọn kọ́wé padà, ìrìn yóò ṣe dájú. Níkẹyìn, ó rí ọ̀nà láti fi àwọn oyè méta sí ìpinnu náà, ṣùgbọ́n ó gbọdọ̀ kọ́wé padà. Mo ní wọ́n kan ṣáá yàá wọn tí wọ́n ṣe. Ní àwọn oṣù mélòó kan lèyin, wọ́n ní láti jẹ́ ká mọ̀ pé yìí lẹ́yìn tí wọn fi láìsíyé wọn wá ní ilẹ̀ kàn náà. Àwọn ìrírí wọ̀nyí ṣe pàtàkì pẹ̀lú ìrírí àwọn àjàkúta tó jẹ́ ìdàgbàsókè àwọn ìdánwò ilé ẹ̀kọ́ àti ìfẹ̀ àwọn àwọn àwùjọ ni àwùjọ yí ṣe. Ẹrù tí wọ́n fi ní báyìí, mo fi ọwọ́ mi sí ìlànà mẹ́ta tí mo ń ṣàgbéjáde, tó ní fífí àlàyé ṣe ilé iṣẹ́ àti àyè tó mọ́gbà káànsí. Nínú àwọn ilé iṣẹ́ bí NightOwlGPT, GreenMatch, àti Carbon Compass, a ń fi ọwọ́ rẹ̀ lé àwọn ènìyàn àti àwọn ìlànà tó yípadà sí fún ìbùkún àti ilé-ìgbéyàwó. Iriri yii ti jẹ ki n ye pataki eto-ẹkọ, ifijiṣẹ, ati agbara agbegbe lati koju awọn italaya ayika. Eyi ni bi mo ṣe da eto iṣẹ agbari mẹta lati koju iyipada oju-ọjọ ati daabobo agbegbe wa. Awọn iru ẹrọ bii NightOwlGPT , GreenMatch, ati Carbon Compass n fun awọn ẹni-kọọkan ati awọn agbegbe ni agbara lati ṣe awọn igbesẹ ti o ni ileri si iduroṣinṣin ati ifijiṣẹ. NightOwlGPT lo agbara AI lati ṣe iranlọwọ fun eniyan ni gbogbo ede abinibi wọn, ṣe afihan alaye ati fifun ni iraye si ifitonileti ni awọn ede agbegbe. A ti ṣe ipilẹ eto naa lati sọ ni Tagalog, Cebuano, ati Ilokano, ṣugbọn ireti wa ni lati mu eto wa de gbogbo awọn ede 170 ti a n sọ ni orilẹ-ede naa. GreenMatch jẹ iru ẹrọ alagbeka ti o da lati sopọ awọn eniyan ati awọn iṣowo ti o fẹ dinku ẹsẹ atẹgun erogba wọn si awọn iṣẹ agbari agbegbe ti o ṣe pataki fun ilera aye wa. Eyi n fun awọn ẹgbẹ abinibi ati awọn agbegbe ni aye lati ṣe agbejade awọn iṣẹ alawọ, gbigba atilẹyin Pataki Lakotan, Carbon Compass pese awọn irinṣẹ ti o ṣe iranlọwọ fun awọn ẹni-kọọkan lati nlo awọn ilu ni ọna ti o dinku ẹsẹ atẹgun erogba wọn, mu awọn iṣe alawọ ati igbesi aye iduroṣinṣin. Ni ipari, mo gba gbogbo yin lati darapọ mọ wa ni irin ajo wa si oju-ọjọ ti o ni alafia, iduroṣinṣin, ati alagbero Ẹ jẹ́ ká ṣiṣẹ́ papo ká sowọ́pọ̀ nínú àwọn ilé-ìgbéyàwó wa, àfi ṣètìléyìn àwọn àwọn àwùjọ, àti fi ọwọ́ kàn ayé tó dára sí. Mo dupe fun akiyesi yin ati ifaramọ yin si ayipada rere. Lapapọ, a le ṣe iyatọ.

Ti a tẹ̀ lẹ́ẹ̀kan ní Manila Bulletin Orílẹ̀-èdè wa tó wà lójú pẹ̀lú ọ̀pọ̀ èdè àti àṣà tó yàtọ̀ síra jùlọ. Ó tún jẹ́ ilé fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ẹ̀yà abinibi tí wọ́n ní èdè tiwọn Lóòótọ́, Filipini ní àwọn èdè abinibi tó pẹ̀lú 175 tó wa laaye, ní ìbámu pẹ̀lú Ethnologue, èyí tí ó ń pín àwọn èdè yìí nípa agbára wọn. Nínú àwọn 175 èdè náà, 20 jẹ́ “èdè àgbékalẹ̀,” èyí tí àwọn ilé-iṣẹ́ nínú ilé àti àwùjọ ń lò tí wọ́n sì ń ṣe ìtọju rẹ̀; àwọn 100 tí wọ́n jẹ́ “èdè tó dọ́gba” kò sí ní ìtọju àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ilé iṣẹ́, ṣùgbọ́n àwọn ìdílé sì ń fi kọ́ àwọn ọmọ; àwọn 55 ti a kà sí “èdè tó ti fẹ́ẹ́ nu” kò sì jẹ́ ohun tí àwọn ọmọ tó wà lójú ilé ń kọ́ mọ́. Méjì nínú àwọn èdè náà ti fẹ́ẹ́ nu tán, èyí túmọ̀ sí pé wọ́n kò sí nínú ìlò mọ́, kò sì sí ẹni tí ń bá a lọ́wọ̀ nínú. Mo ń ronú nípa àwọn àṣà àti ìmọ̀ ìbílẹ̀ tí wọ́n ń fi wọ́n já. Àwa lè fojú inú wo pé wọ́n ti kọ́ wọn sílẹ̀ sí ìwé ìtàn àti àṣà wa Tí a kò bá ṣe ìtọju àti igbesoke 55 àwọn èdè tí wọ́n ti fẹ́ẹ́ nu ní orílẹ̀-èdè wa, kò ní pẹ́ kí wọ́n to pare pátápátá. Àwọn ìpèjọ́pọ̀ àgbáyé tí orílẹ̀-èdè Filipinis ti ṣe èyí tó ń dáàbò bo èdè àwọn ẹ̀yà abinibi lè ṣe àbá lóye fún àwọn ètò tí ó lè dàgbára fún àwọn èdè tí wọ́n ti nū. Ọ̀kan nínú àwọn èyí ni ìpèjọ́pọ̀ tí ó lòdì sí ìfarakónìí nínú ètò ẹ̀kọ́, èyí tí orílẹ̀-èdèFilipini fowọ̀sí ní ọdún 1964. CDE jẹ́ àkọ́kọ́ ìwé tí ó jẹ́ dandan lórí ìlànà ètò ẹ̀kọ́ bí ẹ̀tọ́ èdá ènìyàn. Ó sì ní àbá láti jẹ́ kí àwọn ẹ̀yà kárí ayé ní ẹ̀tọ́ láti ní ètò ẹ̀kọ́ tiwọn, pẹ̀lú nípa ìlò àti kíkọ̀ èdè tiwọn. Adehun miiran ti Filipini gba ni ọdun 1986 ni Adehun kariaye lori Awọn ẹtọ ara ilu ati iṣelu (ICCPR), eyiti o wa lati daabobo awọn ẹtọ ara ilu ati iṣelu pẹlu ominira lati iwa-ọrọ. Ipese kan pato n ṣe igbega awọn ẹtọ ti awọn agbari, ẹsin tabi awọn ẹtọ ede lati "gbadun aṣa tiwọn, lati sọ ati ṣiṣe ẹsin wọn, tabi lati lo ede tirẹ." Philippines tun jẹ olubuwọlu si Adehun fun Aabo ti Ohun-ọgbin ti ko ni afọwọṣe (CSICH) ni ọdun 2006, Ikede United Nations lori Awọn ẹtọ awọn eniyan abinibi (UNDRIP) ni ọdun 2007, ati Adehun United Nations lori Awọn ẹtọ eniyan ti o ni ailera (UNCRPD) ni ọdun 2008. CSICH ni ero lati tọju ohun-ọgbin ti ko ni afọwọṣe (ICH) ni akọkọ nipa ṣiṣe awari ni agbegbe, orilẹ-ede ati agbegbe kariaye, idasile ibọwọ fun awọn iṣe ti awọn agbegbe, ati fifun ifowosowopo ati iranlọwọ ni ipele kariaye. Adehun naa sọ pe ohun-ọgbin ti ko ni afọwọṣe ni a nṣe nipasẹ, laarin awọn miiran, awọn aṣa ọnu ati awọn ikosile, pẹlu ede gẹgẹ bi ọkọ ti ICH Ni akoko kanna, UNDRIP jẹ adehun pataki ti o ti ṣe pataki ni aabo awọn ẹtọ awọn eniyan abinibi "lati gbe ni akọle, lati ṣetọju ati lati mu awọn ile-iṣẹ wọn, aṣa ati atọwọdọwọ wọn lagbara ati lati lepa idagbasoke ti ara wọn ti ara wọn, ni ibamu pẹlu awọn iwulo ati ireti wọn." Nikẹhin, UNCRPD ṣe atunṣe pe gbogbo eniyan ti o ni iru ailera eyikeyi gbọdọ gbadun gbogbo awọn ẹtọ eniyan ati awọn ominira ipilẹ, pẹlu ominira ti ikosile ati ero, eyiti o gbọdọ ṣe atilẹyin nipasẹ awọn ipinlẹ nipasẹ awọn igbese ifisi, gẹgẹ bi gbigba ati irọrun lilo awọn ede ami, laarin awọn miiran. Ni ilana pẹlu eyi, ọkan ninu awọn ede abinibi 175 ti o wa laaye ni Filipini ni Ede eya ara ti Filipino (FSL), eyiti awọn eniyan ti ko gboran gbogbo ọjọ ori n lo bi ede akọkọ. Lakoko ti o jẹ akiyesi pe a ti gba awọn adehun wọnyi, o nilo lati tẹnumọ pe gbigba awọn adehun agbaye wọnyi jẹ aaye ibẹrẹ wa nikan. Bakannaa pataki ni bọwọ fun awọn adehun wa. A gbọdọ ni ifamọra diẹ sii ni lilo awọn adehun wọnyi lati le lagbara eto imulo ati eto wa si aabo ati igbega gbogbo awọn ede ti o wa laaye ni Philippines, paapaa awọn ti o ti wa ninu ewu. A tun gbọdọ wo sinu ati kopa ninu awọn adehun kariaye miiran ti o le jẹ ọna pataki ni ipamọ awọn ede wa.

Ti a tẹ̀ lẹ́ẹ̀kan ní Apolitical Ro pe o padanu ohun rẹ ni akoko yii. Agbara lati ba awọn eniyan ti o wa ni ayika rẹ sọrọ—lofo. Ko si siwaju sii pinpin awọn ero rẹ, ṣalaye awọn ikunsinu rẹ, tabi kopa ninu awọn ibaraẹnisọrọ. Ni lojiji, awọn ọrọ ti o rọ leralera ti di ninu rẹ, ko si ọna lati jade. O jẹ ohun ti o bẹru, ọkan ti pupọ ninu wa yoo ni ijakadi lati ro. Ṣugbọn fun awọn miliọnu eniyan kakiri agbaye, eto yii jẹ otitọ ti o nira—kii ṣe nitori wọn ti padanu ohun wọn gangan, ṣugbọn nitori ede wọn n parẹ. Gẹgẹ bi oludasilẹ NightOwlGPT , Mo ti lo awọn wakati pupọ lati dojuko awọn abajade ti idaamu airotẹlẹ yii. Awọn ede jẹ awọn ọkọ ti awọn ero wa, awọn ikunsinu, ati awọn ohun idanimọ aṣa. Wọn jẹ bi a ṣe n ṣalaye ara wa, sopọ mọ awọn miiran, ati pese ẹkọ lati iran de iran. Sibẹsibẹ, ni ibamu si Iroyin Ethnologue 2023, o to idaji awọn ede aye ninu 7,164 ti o wa laaye wa ninu ewu. Iyẹn ni awọn ede 3,045 ti o le parẹ patapata, boya laarin ọgọrun ọdun to n bọ. Ro pe o padanu kii ṣe ohun rẹ nikan, ṣugbọn ohun ti agbegbe rẹ, awọn baba rẹ, ati ohun-ini aṣa ti o da ọ loju. Iparun ede kii ṣe nipa pipadanu awọn ọrọ; o jẹ nipa pipadanu gbogbo awọn iwo aye, awọn ọna iwoye aye ti o yatọ, ati imọ aṣa ti ko ni iye. Nigbati ede ba ku, awọn itan, awọn aṣa, ati ọgbọn ti a ti we sinu rẹ ni ọrundun ti o kọja tun ku pẹlu rẹ. Fun awọn agbegbe ti o sọ awọn ede ti o wa ninu ewu wọnyi, pipadanu naa jẹ gidi pupọ ati ti ara ẹni gaan. Kii ṣe ọrọ ibaraẹnisọrọ nikan—o jẹ ọrọ idanimọ. Ipin Iṣẹ Dijitali: Idena Igba Ode Oni Ninu aye ti o ni agbara pọ si loni, ipin iṣẹ dijitali n buru si iṣoro piparẹ ede. Bi imọ-ẹrọ ṣe n tẹsiwaju siwaju ati pe ibaraẹnisọrọ dijitalu n di deede, awọn ede ti ko ni aṣoju lori intanẹẹti ni a fi silẹ sẹhin. Ipin iṣẹ dijitalu yii n ṣẹda idena fun ifowosowopo ninu ibaraẹnisọrọ agbaye, ṣiṣe awọn eniyan ti o sọ awọn ede ti o wa ninu ewu lati ni idalẹjọ siwaju sii. Ti ko ba si iraye si awọn orisun dijitalu ni awọn ede abinibi wọn, awọn agbegbe wọnyi ko le kopa ninu awọn anfani eto-ẹkọ, ọrọ-aje, ati awujọ ti akoko dijitali nfun. Ṣe akiyesi pe o ko le lo intanẹẹti, media awujọ, tabi awọn irinṣẹ ibaraẹnisọrọ igbalode nitori wọn ko ṣe atilẹyin ede rẹ. Fun awọn miliọnu eniyan, eyi kii ṣe iyaworan—o jẹ otitọ ojoojumọ wọn. Aini awọn orisun dijitalu ni awọn ede ti o wa ninu ewu tumọ si pe awọn agbegbe wọnyi nigbagbogbo ti ge asopọ kuro ni iyoku agbaye, ṣiṣe o ṣoro diẹ sii lati ṣetọju ohun-ini ede wọn. Pataki Rirọ́ mọ́ Onírúurú Èdè Kilode ti a fi yẹ lati bikita nipa fifipamọ awọn ede ti o wa ninu ewu? Lẹhinna, ṣe ko dun bi agbaye ṣe n di ọkan diẹ sii nipasẹ awọn ede agbaye bii Gẹẹsi, Mandarin, tabi Sipeeni? Botilẹjẹpe o jẹ otitọ pe awọn ede wọnyi ni a sọ kaakiri, iyatọ ede jẹ pataki si ọrọ aṣa eniyan. Ede kọọkan nfunni ni oju iwoye alailẹgbẹ nipasẹ eyiti a le wo agbaye, ti o n kopa si oye apapọ wa ti igbesi aye, iseda, ati awujọ. Awọn ede gbe sinu wọn imọ ti awọn eto-aye, awọn iṣe oogun, awọn ọna agbe, ati awọn ilana awujọ ti o ti ni idagbasoke ni awọn ọrundun. Awọn ede abinibi, ni pataki, nigbagbogbo ni imọ alaye ti awọn agbegbe agbegbe—imọ ti o jẹ iye ti ko ni iye kii ṣe fun awọn agbegbe nikan ti o sọ awọn ede wọnyi, ṣugbọn fun gbogbo eniyan lapapọ. Pipadanu awọn ede wọnyi tumọ si pipadanu imọ yii, ni akoko ti a nilo awọn iwo oniruru lati koju awọn ipenija agbaye bii iyipada oju-ọjọ ati idagbasoke alagbero. Sibẹsibẹ, iyatọ ede tun ṣe agbega ẹda ati isọdọtun. Awọn ede oriṣiriṣi n ṣe iwuri fun awọn ọna ti o yatọ ti ironu, ipenija, ati sisọ itan. Pipadanu eyikeyi ede dinku agbara ẹda eniyan, ṣiṣe agbaye wa jẹ ibi ti o kere si imọlẹ ati imọlẹ ti o kere. Awọn Ipa ti Imọ-ẹrọ ninu Ipamọ Ede Ni oju ipenija to buru bẹ, bawo ni a ṣe le ṣiṣẹ lati ṣetọju awọn ede ti o wa ninu ewu? Imọ-ẹrọ, ti a maa n rii bi ohun ti n fa ibajẹ ti iyatọ ede, le jẹ irinṣẹ to lagbara fun ipamọ. Awọn iru ẹrọ oni-nọmba ti o ṣe atilẹyin ẹkọ ede, itumọ, ati paṣipaarọ aṣa le ṣe iranlọwọ lati tọju awọn ede ti o wa ninu ewu ati pe wọn jẹ ki wọn ṣe pataki ni agbaye ode oni. Eyi ni agbara ti o n wa lẹhin NightOwlGPT . Irinṣẹ wa nlo AI to ti ni ilọsiwaju lati pese itumọ gidi-akoko ati ẹkọ ede ninu awọn ede ti o wa ninu ewu. Nipasẹ ipese awọn iṣẹ wọnyi, a ṣe iranlọwọ lati bori ipin iṣẹ dijitalu, ṣiṣe o ṣee ṣe fun awọn eniyan ti o sọ awọn ede ti o wa ninu ewu lati ni iraye si awọn orisun dijitalu kanna ati awọn anfani bi awọn ti o sọ awọn ede ti o wọpọ pupọ. Awọn irinṣẹ wọnyi kii ṣe tọju awọn ede nikan ṣugbọn tun fun agbara si awọn agbegbe nipa fifun wọn ni agbara lati ba sọrọ ati kopa ninu aaye oni-nọmba agbaye. Yato si eyi, imọ-ẹrọ le ṣe iranlọwọ fun iforukọsilẹ ati titọju awọn ede ti o wa ninu ewu. Nipasẹ awọn gbigbasilẹ ohun ati fidio, awọn ọrọ ti a kọwe, ati awọn ibi ipamọ ti n ṣiṣẹ pọ, a le ṣẹda awọn igbasilẹ kikun ti awọn ede wọnyi fun iran ti mbọ. Iforukọsilẹ yii jẹ pataki fun iwadi ede, eto-ẹkọ, ati lilo awọn ede wọnyi ni igbesi aye ojoojumọ. Fun Agbara Agbegbe nipasẹ Ipamọ Ede Nikẹhin, ipamọ awọn ede ti o wa ninu ewu kii ṣe nipa fifipamọ awọn ọrọ—o jẹ nipa fifun agbara si awọn agbegbe. Nigbati awọn eniyan ba ni awọn irinṣẹ lati ṣetọju ati tun sọ awọn ede wọn, wọn tun ni awọn ọna lati ṣetọju idanimọ aṣa wọn, mu awọn agbegbe wọn lagbara, ki o rii daju pe ohun wọn ni a gbọ ninu ibaraẹnisọrọ agbaye. Fojuinu igberaga ti ọdọ kan ti n kọ ẹkọ ede baba wọn nipasẹ ohun elo kan, ni sisopọ pẹlu ohun-ini wọn ni ọna ti awọn iran ti tẹlẹ ko le ṣe. Fojuinu agbegbe ti n lo awọn iru ẹrọ oni-nọmba lati pin awọn itan wọn, awọn aṣa, ati imọ wọn pẹlu agbaye. Eyi ni agbara ti ipamọ ede—o jẹ nipa fifun awọn eniyan pada ohun wọn.. Ipinnu: Ipe si Iṣe Nitorinaa, fojuinu padanu ohun rẹ ni akoko yii. Bawo ni iwọ yoo ṣe mu un? Fun miliọnu eniyan, eyi kii ṣe ibeere ti ero ṣugbọn ti iwalaaye. Pipadanu ede jẹ pipadanu ohun, aṣa, ati ọna igbesi aye. O wa ni ọwọ gbogbo wa—awọn ijọba, awọn olukọ, awọn imọ-ẹrọ, ati awọn ara ilu agbaye—lati gbe igbese. Nipasẹ atilẹyin awọn igbimọ ti o ṣetọju iyatọ ede ati bori ipin iṣẹ dijitalu, a le rii daju pe ohun kọọkan ni a gbọ, pe aṣa kọọkan ni a bọwọ fun, ati pe ede kọọkan tẹsiwaju lati ṣe apẹrẹ agbaye wa. Ni NightOwlGPT , a gbagbọ pe pipadanu ohun rẹ ko gbọdọ jẹ opin itan naa. Papọ, a le kọ ori tuntun—ẹyọkan nibiti gbogbo ede, gbogbo aṣa, ati gbogbo eniyan ni aye ninu itan agbaye.

Ti a tẹ̀ lẹ́ẹ̀kan ní Manila Bulletin Iwe-ẹkọ nipa ofin Filipini n ṣe ileri ẹtọ awọn ọmọ orilẹ-ede lati ṣafihan, ronu, ati kopa. Eyi tun ni idaniloju nipasẹ gbigba orilẹ-ede naa lori eje ati eto eni labe ofin, eyiti o n wa lati daabobo awọn ẹtọ eniyan ati oselu pẹlu ominira lati soro. A le ṣafihan awọn imọran ati awọn ero wa nipasẹ ọrọ, ni kikọ, tabi nipasẹ iṣẹ-ọnà ayaworan, laarin awọn miiran. Sibẹsibẹ, a pa ẹtọ yii mọ nigbati a ko ba se atilẹyin fun itesiwaju lilo ati idagbasoke awọn ede abinibi. Ero amoran awon amoye ti ajo isopo agbaye lori Awọn ẹtọ ti Awọn eniyan Abinibi ṣe afihan pe: “Lati ni anfani lati ba ni sọrọ ninu ede ti eniyan jẹ ipilẹ fun iyasọtọ ati ominira lati soro.” Laisi agbara lati ṣafihan ara ẹni, tabi nigbati a gbe gege le lilo ede ẹni, ẹtọ lati beere awọn ẹtọ eniyan to se koko, bi ounje, omi, ibugbe, ayika to ni ilera pipe, eto ẹkọ, iṣẹ—tun ti wa ni idinamọ. Fun awọn eniyan abinibi wa, eyi wa di pataki diẹ sii bi o ti ni ipa lori awọn ẹtọ miiran ti wọn ti n ja fun, gẹgẹ bi ominira lati inu iyasoto, ẹtọ si awọn anfani ati itọju ti o yẹ, ẹtọ si ipinnu ara ẹni, laarin awọn miiran. Ninu ibatan si eyi, Igbimọ Gbogbogbo ti ajo isopo agbaye kede odun 2022 si 2032 gẹgẹ bi Ọdun Gbogbo agbaye ti Awọn ede Abinibi (IDIL). Erongba rẹ ni “ki a ma fi ẹnikẹni silẹ leyin ati ki ẹnikẹni ma wa ni ita” ati pe o ni wa ibamu pẹlu Eto 2030 fun Idagbasoke Alagbero. Ni sisọ Iṣelọpọ Igbimọ Gbogbogbo ti IDIL, Ajo UNESCO fi idi mulẹ pe, “Ẹtọ ti yiyan ede ọfẹ ti ko ni idiwọ, ẹtọ, ati ero ati ipinnu ara ẹni ati ikopa to ni agbara ni igbesi aye gbogbo eniyan laisi iberu ti iyasoto jẹ ibeere fun iṣọpọ ati iwọntunwọnsi bi awọn ipo pataki fun ipilẹ awọn awujọ ti o wa ni ṣiṣi ati ti o kopa.” Igbimọ Gbogbogbo n wa lati fe agbegbe iṣẹ ti lilo awọn ede abinibi kaakiri awujọ. O dabaa awọn akọle mẹwa ti o ni asopọ ti o le ṣe iranlọwọ lati daabobo, tunṣe ati gbe awọn ede abinibi soke: (1) ẹkọ to ye koro ati ikẹkọ ti o pẹ; (2) lilo ede abinibi ati imọ lati pa eebi run; (3) iṣeto awọn ipo ti o dara fun agbara oni-nọmba ati ẹtọ lati ṣafihan; (4) awọn ipilẹ ede abinibi to yẹ ti a ṣe lati pese ilera ti o dara; (5) iraye si ẹjọ ati wiwa awọn iṣẹ ikọkọ; (6) mimu awọn ede abinibi bi irinse ti ẹbun alãye ati aṣa; (7) itele oniruuru eda ; (8) idagbasoke ọrọ-aje nipasẹ awọn iṣẹ ti o yẹ; (9) iwọntunwọnsi akọ ati abo ati agbara awọn obinrin; ati, (10) awọn alabaṣiṣẹpọ igba pipẹ ti awọn ẹni-kọọkan ati awọn ile-iṣẹ fun itọju awọn ede abinibi. Èrò pàtàkì ni láti ṣàṣepọ̀ àwọn èdè àbíìsìn nínú gbogbo àwọn ọ̀rọ̀ àṣà, ètò-òṣèlú, ètò-òṣèlú, àyíká àti ètò ìṣèjọba, àti àwọn ètò àkànṣe yìí. Nípasẹ̀ èyí, a ń ṣe agbára fún ìdàgbàsókè àti ìgbésíyèwò ìmọ̀ èdè àti dídàgbàsókè àwọn olùmọ̀ èdè tuntun. Ní ìparí, a gbọ́dọ̀ gbìmọ̀ láti dá àwọn àyíká tó dáàbò bo wá, níbi tí àwọn ènìyàn àbíìsìn lè sọ èrò wọn nípa èdè tí wọ́n bá fẹ́, láìní ẹ̀rù àtakò, ẹ̀rù àṣemáṣe, tàbí àìní òye. A gbọ́dọ̀ gba àwọn èdè àbíìsìn gẹ́gẹ́ bí ohun pàtàkì fún ìdàgbàsókè tó pọ̀ títí àti tó dáadáa fún àwọn awùjọ wa.

Tí a ṣe tẹ̀jáde ní Manila Bulletin Ju ọ̀dún mẹ́ta lọ, ní osù diẹ ṣáájú ìparí ẹ̀kọ́ mi ní 2012, mo bẹ̀rẹ̀ sí ìbèbè àwọn èèyàn Tagbanua ní Sitio Calauit ní Palawan. Mo wà níbẹ fún ọjọ́ diẹ, tí ohun kan tí mo fẹ́ mọ̀ ni bí wọ́n ṣe lè yege láì ní imọlẹ̀, láì ní ìkànnì tẹlifóònù, àti pẹ̀lú omi tó kéré pupọ. Wọ́n ní ilé-èkó kan tí wọ́n kọ́ lẹ́nu iṣẹ́, níbi tí a kò fi ìyàwòrán kankan ṣe. Ní ìfẹ̀ẹ́, ìdíje pẹlẹbẹ ti wúrọ̀ àti igi ni a ṣèpọ̀ mọ́ra pẹ̀lú àdídùn amúlétutù tí a dá. Ilé ìṣẹ̀kẹ̀pọ̀ wọn ni a kọ́ nípasẹ̀ gulpi-mano, ìṣe ìbílẹ̀ kan ti bayanihan. Ó ṣòro láti ronú bí àwọn irú àdúgbò bẹẹ ṣe lè yege lónìí. Nígbà tí gbogbo wa ń sapá láti ní ohun èlò ìmọ̀ ẹ̀rọ tuntun, àwọn ẹ̀yà ìbílẹ̀ ń gbìmọ̀ lati pa ìmọ̀ wọn àti ìṣe wọn mọ́. A sì lè kọ́ ẹ̀kọ́ púpọ̀ lára wọn. Ní tòótọ́, ìmọ̀ àwọn èèyàn ìbílẹ̀ lè ràn wá lọ́wọ́ láti yanju ọpọlọpọ àwọn ìṣòro ayíka wa. Gẹ́gẹ́ bí Ìwé Iroyin Agbaye (The World Bank) ṣe sọ, ogorun mẹ́ta àti mẹ́fà (36%) ti igbo tó kù lórí ayé wà ní ilẹ̀ àwọn èèyàn ìbílẹ̀. Pẹ̀lú ìwọ̀n kìíníkì, ní dùn-ún, àwọn èèyàn ìbílẹ̀ ń ṣàkóso ogorun mọ́kànlá (80%) ti èdá alààyè tó kù lórí ayé. Wọ́n ní ààrẹ tó lágbára lórí ayé wa nitori pé ìyẹn ni ibi tí wọ́n ti ń gbé. Ní Sitio Calauit, ọ̀kan nínú àwọn ọmọdé tí mo bá sọ̀rọ̀ pẹ̀lú, sọ pé ó jẹ́ àtàwọn tí ó máa ń ṣe àtúnse igbo mangrove. Awọn òbí rẹ̀ ma n sọ pé ìyẹn ni ìtọ́jú ìlera wọn. Gẹ́gẹ́ bí Yunifásitì Ìjọba Àpapọ̀ (UNU) ṣe sọ, ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú ilẹ̀ tí àwọn èèyàn ìbílẹ̀ ní ti fa gbogbo àwọn alaye tó niyelori ti wọ́n ń lo lati ṣẹda awọn solusan lati ba ìyípadà tó ṣẹlẹ̀ nipasẹ ìgbóná ayé jẹ. Fún àpẹẹrẹ, àwọn èèyàn ìbílẹ̀ ní Guyana ń yí padà láti ibi-ìmọ̀ wọn lọ sí ilẹ̀ igbo nígbà ìkòkò-ọ̀ràn ati wọ́n ti bẹ̀rẹ̀ sí gbin cassava lori àwọn ilẹ̀ tí omi kò tó fún irugbin mìíràn. Pẹ̀lú irú àtọkànwá títọ́lọ́run àtọkànwá-ṣiṣé àjọ, gẹ́gẹ́ bí àpẹẹrẹ ni Ghana, wọ́n ń lò àwọn ìṣe àtúnṣe ìbílẹ̀ bíi ṣiṣe composting irugbin ounjẹ oníbàrà láti ṣàkóso ìṣòro àtọkànwá. Wọ́n tún ni eto repurposing ẹ̀rọ, biṣi ṣe ṣiṣé ọja ìròkèpọ̀ atikọọ́le láti kó àwọn pọ̀ ológo lọ́rọ̀. Àmọ́, iṣọkan ìmọ̀ ìbílẹ̀ àti àwọn ẹ̀rọ tuntun yoo fa awọn solusan tó péye sí ìṣòro ayé wa àti awọn iṣẹ ti àwọn èèyàn ìbílẹ̀ ṣe. Fun àpẹẹrẹ, lilo GPS nípa Inuit lati gba alaye lọwọ àwọn hunter ti wọn, ti a kọ́ sípò nípa ìmọ̀ sayensi ti a lo lati ṣẹda àwọn maapu. A ti máa n ṣe iwadi nipa ìmọ̀ àwọn èèyàn ìbílẹ̀ níbẹ̀ tó ti ni Ìbáṣepọ pẹ̀lú ayé wọn. A nilo ìmọ̀ wọn, ìrírí, àti imọ̀ nípa iṣẹ́-ọnà lati wa awọn solusan tòótọ́ sí ìṣòro ayíka àti àdúgbò. Ọna ileri ni lati lo inọnwo ìbílẹ̀. Ẹ jẹ́ kí a ṣẹda àwọn solusan nipa lilo ìmọ̀ ìbílẹ̀ pẹ̀lú imọ̀ ìmọ̀ ẹ̀rọ tuntun. Eyi yoo túbọ̀ jẹ́ kí a ṣe atunkọ̀ ati olùmúlò si ìmọ̀ ìbílẹ̀, ọna-ìmọ̀ wọn àti àwọn eto aṣa.