Orihinal nga ginbalhag sa Medium Mabuhay! Ako si Anna Mae Lamentillo , kag ginapabugal ko nga ako halin sa Pilipinas, isa ka pungsod nga manggaranon sa pagkananuhaytuhay sang kultura kag dunang manggad kag nakadtuan ang 81 ka mga probinsya sini. Bilang miyembro sang Karay-a ethnolinguistic group, isa sa 182 ka mga tumandok nga grupo sa aton pungsod, madalom ang akon pag-apresyar sa aton palanublion kag tradisyon. Ang akon pagpanglakaton ginporma sang mga inagihan sa sulod kag sa luwas sang pungsod, samtang ginapadayon ko ang akon pagtuon sa Estados Unidos kag sa United Kingdom, maka-eksperyensya sang nagkalainlain nga mga kultura kag mga panan-awan. Sa mga tinuig, madamo ako sang ginsudlan —isa ka alagad sibil, manunulat, kag isa ka mamumugon sa pag-uswag. Ang akon mga eksperyensya sa pagtrabaho upod sa mga organisasyon pareho sang UNDP kag FAO nagpamuklat sa akon sa mapintas nga mga realidad sang mga kalamidad, pareho sang makahalalit nga epekto sang Bagyo Haiyan, nga nagpatay sa 6,300 ka mga indibidwal. Sang yara ako sa Tacloban kag sa palibot nga mga kabanwahanan, ginsumalang ako sang mga sugilanon natuhoy sa pagkamalig-on kag trahedya, subong sang makakulugmat nga trahedya nga gin-atubang sang isa ka soltero, isa ka estudyante sa ikaapat nga tuig sa kolehiyo, tatlo ka bulan antes maggradwar kag nagatuon para sa iya mga eksaminasyon upod sa ang iya nobya. Amo na kuntani ang katapusan nga Paskwa nga sila magasalig sa ila mga allowance. Wala sila makahibalo kon ano ang kahulugan sang tsunami kag nagpadayon sa paghimo sang ila plano—ang magtuon. Naghandom sila nga mag-upod sa paglagaw pagkatapos sang kolehiyo. Amo yadto ang ila una nga tion. Wala gid sila sang kuwarta nga matipon sang una. Apang sa sulod sang tatlo ka bulan, abi nila, mangin maayo na ang tanan. Naghulat lang sila sing pila pa ka bulan. Kay man, apat ka tuig na sila nga nagahulat. Ang wala niya ginapaabot amo nga ang bagyo [Bagyo Haiyan] mangin mabaskog gid nga kinahanglan niya magpili sa tunga sang pagluwas sa iya nobya kag sa iya isa ka tuig nga hinablos. Sa sulod sang pila ka bulan, nagatulok sia sing may kahidlaw sa dagat, sa amo man nga duog nga nakita niya ang iya nobya, nga may isa ka pidaso sang sin nga atop nga nagtuslok sa iya tiyan. Ini nga mga inagihan nagapamat-od sang importansya sang edukasyon, kahandaan, kag pagkamalig-on sang komunidad sa atubang sang mga hangkat sa palibot. Kay ako natublag gid, ginpangunahan ko ang isa ka tatlo ka bahin nga estratehiya sa pagpakig-away sa pagbag-o sang klima kag pag-amlig sang aton palibot. Paagi sa mga makabag-o nga plataporma pareho sang NightOwlGPT , GreenMatch, kag Carbon Compass, ginahatagan namon sing gahum ang mga indibidwal kag mga komunidad nga maghimo sang aktibo nga mga tikang padulong sa pagpadayon kag pagkamalig-on. Ang NightOwlGPT nagagamit sang gahum sang AI sa pag-angot sang mga balabag sa pulong kag sa pagtugot sa mga tawo nga magpamangkot sa ila lokal nga mga dialekto, nga nagapasanyog sang pagkamabinatunon kag pagka-accessible sa impormasyon. Paagi man sa voice input ukon pag-type, ang mga nagagamit nagabaton gilayon sang mga badbad nga nagaangot sang mga paghambalanay sa tunga sang nagkalainlain nga mga pulong. Ang aton modelo makakomunikar na karon sing epektibo sa Tagalog, Cebuano, kag Ilokano apang nagalaum kita nga mapasangkad ini sa tanan nga 170 ka pulong nga ginagamit sa pungsod. Ang GreenMatch isa ka makabag-o nga mobile platform nga gindesinyo sa pag-angot sang kat-al sa tunga sang mga indibidwal kag mga negosyo nga luyag mag-offset sang ila carbon footprint kag sang mga proyekto sa palibot nga importante para sa ikaayong lawas sang aton planeta. Ginatugutan sini ang mga tumandok kag lokal nga mga grupo nga magsumiter sang mga proyekto kag makabenepisyo gikan sa carbon offsetting, nga nagapat-od nga ang mga labi nga apektado sang pagbag-o sang klima makabaton sang suporta. Samtang, ang Carbon Compass nagahatag sa mga indibidwal sang mga galamiton sa pag-navigate sa mga siudad samtang ginabuhinan ang ila carbon footprint, nagapasanyog sang mga buhat nga indi makahalit sa palibot kag tayuyon nga pagpangabuhi. Gani, ginaagda ko ang tagsa sa inyo nga magbuylog sa aton pagpanglakaton padulong sa mas mainuswagon palaabuton. Magbuligay kita sa pag-amlig sang aton planeta, pagtib-ong sang aton mga komunidad, kag pagtukod sang kalibutan sa diin ang tagsa ka tingog mabatian kag ang tagsa ka kabuhi ginapabaloran. Salamat sa imo atensyon kag sa imo pangako sa positibo nga pagbag-o. Sa aton pag-updanay, may maobra kita.

Orihinal nga ginbalhag sa Manila Bulletin Manggaranon ang aton pungsod nga archipelago sa kultura nga pareho ka nanuhaytuhay sa aton mga isla. Puluy-an ini sing madamo nga tumandok nga komunidad nga may kaugalingon man nga pulong. Sa pagkamatuod, ang Pilipinas may 175 ka buhi nga tumandok nga mga pulong, suno sa Ethnologue, nga naga-categorize sang sini nga mga pulong base sa lebel sang ila kapagsik. Sa 175 nga nagakabuhi pa, 20 ang “institutional,” yadtong ginagamit kag ginasakdag sang mga institusyon sa guwa sang puluy-an kag komunidad; ang 100 nga ginakabig nga “malig-on” wala ginasakdag sang pormal nga mga institusyon, apang amo gihapon ang kinaandan sa puluy-an kag komunidad nga padayon nga ginatun-an kag ginagamit sang mga kabataan; samtang 55 ang ginakabig nga “endagered,” ukon indi na ang kinaandan nga ginatun-an kag ginagamit sang kabataan. May duha ka pulong nga “napuo na.” Nagakahulugan ini nga wala na ini ginagamit kag wala na sang isa nga nagahupot sang isa ka etniko nga identidad nga may kaangtanan sa sini nga mga pulong. Ginapaligban ko kon ano ang natabo sa kultura kag tradisyonal nga ihibalo nga naangot sa sina nga mga pulong. Makalaum lang kita nga nadokumento na sila sing bastante bisan pa nga mangin kabahin sang aton mga libro sa maragtas kag kultura. Kon mapaslawan kita sa pagpreserbar kag pagpasanyog sang 55 ka mga pulong nga dali na madula sa aton pungsod, indi magdugay antes sila madula man. May mga internasyonal nga kombension nga may kaangtanan sa kinamatarong sang tumandok nga pulong nga gin-adoptar sang Pilipinas sa sulod sang mga dekada. Makasuporta ini sa mga programa nga makahatag sing bag-o nga kapagsik sa mga pulong nga dali na madula. Isa diri amo ang Convention against Discrimination in Education (CDE), nga gindawat sang pungsod sang 1964. Ang CDE amo ang una nga legally binding nga internasyonal nga instrumento nga nagakilala sang edukasyon bilang isa ka tawhanon nga kinamatarong. May yara ini sang probisyon nga nagakilala sang mga kinamatarong sang mga pungsodnon nga minorya, pareho sang mga tumandok nga grupo, nga may kaugalingon nga mga hilikuton sa edukasyon, lakip ang paggamit ukon pagtudlo sang ila kaugalingon nga pulong. Isa pa ka kasugtanan nga gin-adoptar sang Pilipinas sang 1986 amo ang International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), nga nagatinguha sa pag-amlig sang mga kinamatarong sibil kag pulitikal lakip na ang kahilwayan gikan sa diskriminasyon. Ang isa ka espesipiko nga probisyon nagapasanyog sang mga kinamatarong sang etniko, relihiyoso ukon lingguwistiko nga mga minoridad “sa pag-agom sang ila kaugalingon nga kultura, sa pagpangangkon kag sa pagbuhat sang ila kaugalingon nga relihiyon, ukon sa paggamit sang ila kaugalingon nga pulong.” Nagpirma man ang Pilipinas sa Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (CSICH) sang 2006, ang United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UNDRIP) sang 2007, kag ang United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (UNCRPD) sang 2008. Ang CSICH nagatuyo nga amligan ang intangible cultural heritage (ICH) nga may mga pamaagi nga nagadala sang awareness sa lokal, nasyonal, kag internasyonal nga lebel, nag-establisar sang respeto sa mga buluhaton sang mga komunidad, kag nagahatag sang kooperasyon kag bulig sa internasyonal nga lebel. Ang Convention nagasiling nga ang intangible cultural heritage gina-manifest paagi, labaw sa iban, mga halambalon kag mga ekspresyon, lakip na ang pulong bilang dalan sang ICH. Samtang, ang UNDRIP isa ka talalupangdon nga kasugtanan nga nangin instrumento sa pag-amlig sang mga kinamatarong sang mga tumandok “sa pagkabuhi nga may dignidad, sa pagpadayon kag pagpabakod sang ila kaugalingon nga mga institusyon, kultura kag mga tradisyon kag sa pagpadayon sang ila kaugalingon nga pag-uswag, sa pagsunod sa ila mga kinahanglanon kag mga handum.” Sa katapusan, ang UNCRPD liwat nga nagapamatuod nga nga mga tawo nga may tanan nga sahi sang kasablagan dapat makaagom sang tanan nga tawhanon nga mga kinamatarong kag sadsaran nga mga kahilwayan, lakip ang kahilwayan sa pagpahayag kag opinyon, dapat suportahan sang mga partido sang estado paagi sa mga tikang nga nagalakip, pareho sang pagbaton kag pagpatigayon sang paggamit sang sign languages, kag iban pa. Santo sini, isa sa 175 ka buhi nga tumandok nga pulong sa Pilipinas amo ang Filipino Sign Language (FSL), nga ginagamit bilang una nga pulong sang mga bungol sa bisan ano nga edad. Samtang talalupangdon nga nag-ugyon kita sa sini nga mga kombension, kinahanglan nga pamat-oran nga ang pag-adoptar sining internasyonal nga mga kasugtanan, sugod pa lang. Importante man ang pagtuman sa aton mga pangako. Dapat mangin mas aktibo kita sa paggamit sining mga kasugtanan sa pagpabakod sang aton mga programa kag mga polisiya padulong sa pagpreserbar kag pagpasanyog sang tanan nga buhi nga mga pulong sa Pilipinas, ilabi na yadtong dali na madula. Dapat man naton tan-awon kag magpakigbahin sa iban pa nga internasyonal nga mga kombension nga mahimo mangin instrumento sa aton pagpakig-away sa pagluwas sang aton mga pulong.

Orihinal nga ginbalhag sa Apolitical Handurawa nga madula ang imo tingog sa sini nga tion. Ang ikasarang sa pagpakig-angot sa mga yara sa palibot mo—nadula. Wala na sing pagpaambit sang imo mga panghunahuna, pagpabutyag sang imo mga balatyagon, ukon pagpakigbahin sa mga paghambalanay. Sa hinali, ang mga tinaga nga anay nagailig sing tayuyon, nasiod kag wala sing paagi nga makapalagyo. Isa ini ka makahaladlok nga hitabo, is aka hitabo nga ang kalabanan sa aton mabudlayan kon panumdumon. Apang para sa minilyon ka tawo sa bug-os nga kalibutan, ini nga senaryo isa ka mapintas nga realidad—indi bangod nagakalapaos sila, kundi ang ila pulong nagakadula na sing amat-amat. Bilang tagtukod sang NightOwlGPT , nanumdom ako sa indi maisip nga mga inoras sa pag-atubang sa mga implikasyon sining krisis. Ang mga pulong amo ang mga suludlan sang aton mga panghunahuna, mga emosyon, kag mga identidad sa kultura. Sila ang paagi naton sa pagpabutyag sang aton kaugalingon, pagkonektar sa iban, kag pagpasa sang ihibalo gikan sa henerasyon pakadto sa sunod nga henerasyon. Apang, suno sa 2023 Ethnologue Report, halos katunga sang 7,164 ka buhi nga pulong sa kalibutan ang yara sa katalagman nga madula. Ini ang 3,045 ka mga pulong nga yara sa katalagman nga madula sing dayon, ayhan sa sulod sang masunod nga siglo. Handurawa nga madula indi lang ang imo tingog, kundi ang kolektibo nga tingog sang imo komunidad, sang imo mga katigulangan, kag sang kultural nga palanublion nga nagapamaan kon sin o ka. Ang pagkadula sang pulong indi lamang nahanungod sa pagkadula sang mga tinaga; ini nahanungod sa pagkadula sang bug-os nga mga pagtamod sa kalibutan, pinasahi nga mga panan-awan sa kabuhi, kag indi mabayluhan nga ihibalo sa kultura. Kon ang isa ka pulong mapatay, amo man ang mga sugilanon, mga tradisyon, kag kaalam nga gintahi sa mga nagliligad nga mga siglo. Para sa mga komunidad nga nagagamit sining mga pulong, ang pagkadula, madalom kag personal. Indi lang ini isa ka butang natuhoy sa komunikasyon—ini identidad. Ang Digital Divide: Isa ka Moderno nga Balabag Sa globalisado nga kalibutan, ang digital divide nagapalala sang problema sang pagkadula sang pulong. Samtang nagauswag ang teknolohiya kag ang digital nga komunikasyon nangin kinaandan, ang mga pulong nga kulang sa digital nga representasyon nabilin. Ang digital divide nagabalabag sa pag-intra sa pangkalibutanon nga paghambalanay, nga labi pa nga nagapain sa mga nagahambal sang mga pulong nga yara sa katalagman nga madula. Kon wala sing access digital sa ila tumandok nga mga hambal, ining mga komunidad nasapwan ang ila kaugalingon nga wala ginalakip sa mga oportunidad sa edukasyon, ekonomiya, kag sosyal nga ginatanyag sang digital nga panahon. Handurawa nga indi ka makagamit sang internet, social media, ukon moderno nga mga gamit sa komunikasyon bangod wala ini nagasuporta sa imo pulong. Para sa minilyon ka mga tawo, indi ini isa ka hypothetical nga senaryo—ini ang ila adlaw-adlaw nga realidad. Ang kakulang sang digital nga mga manggad sa mga pulong nga yara sa katalagman nga madula nagakahulugan nga ining mga komunidad masami nga wala sing koneksyon sa iban nga bahin sang kalibutan, nga nagapabudlay pa gid sa pagpreserbar sang ila lingguwistiko nga palanublion. Ang Importansya sang Pagpreserbar sang Linggwistiko nga Pagkalainlain Ngaa dapat kita mag-ulikid sa pagpreserbar sang mga pulong nga dali na madula? Indi bala nga ang kalibutan padayon nga nagaangot paagi sa pangkalibutanon nga mga pulong pareho sang Ingles, Mandarin, ukon Espanyol? Samtang matuod nga ining mga pulong lapnag nga ginahambal, ang pagkananuhaytuhay sang pulong importante sa manggad sang kultura sang tawo. Ang tagsa ka pulong nagahatag sang pinasahi nga lente nga tan-awon ang kalibutan nga nagaamot sa aton kolektibo nga paghangop sang kabuhi, kinaugali, kag katilingban. Ang mga pulong nagadala sang ihibalo sa ekosistema, mga buhat sa medisina, mga teknik sa agrikultura, kag mga istruktura sosyal nga nag-umwad sa sulod sang mga siglo. Ang mga tumandok nga pulong, ilabi na, masami nga ginaka-undan sang detalyado nga ihibalo sa lokal nga mga palibot—ihibalo nga indi mabaylohan indi lamang sa mga komunidad nga nagahambal sining mga pulong, kundi sa bug-os nga katawhan. Ang pagkadula sining mga pulong nagakahulugan sang pagkadula sini nga ihibalo, sa tion nga kinahanglan naton ang nagkalainlain nga mga panan-awan sa pagsabat sang pangkalibutanon nga mga hangkat pareho sang pagbag-o sang klima kag tayuyon nga pag-uswag. Dugang pa, ang pagkananuhaytuhay sang pulong nagapatigayon sang pagkamamugnaon kag inobasyon. Ang lainlain nga mga pulong nagapalig-on sing lainlain nga paagi sang paghunahuna, paglubad sang mga problema, kag pagsugid sang sugilanon. Ang pagkadula sing bisan ano nga pulong nagapanubo sang ikasarang sang katawhan nga nagadulot sang aton kalibutan nga indi tanto ka pagsik kag indi tanto kag halandurawon nga duog. Ang Papel sang Teknolohiya sa Pagpreserbar sang Pulong Subong sing makahaladlok nga pagpanghangkat, paano naton pagaamligan ang mga nagakadula nga mga pulong? Ang teknolohiya, masami ginakabig nga isa ka salawayon sa pagdalusdos sang pagkananuhaytuhay sang pulong, mahimo man nga isa ka gamhanan nga pamaagi para sa pagpreserbar sang pulong. Ang mga digital nga plataporma nga nagasuporta sa pagtuon sang pulong, paglubad, kag pagbayluhanay sang kultura, makabulig sa paghupot sang mga pulong nga yara sa katalagman nga madula nga magapabilin nga buhi kag may kapuslanan sa moderno nga kalibutan. Amo ini ang nagapahulag nga puwersa sa likod sang NightOwlGPT . Ang amon plataporma nagagamit sang abanse nga AI sa paghatag sang real-time nga paglubad kag pagtuon sang pulong sa mga pulong nga dali na madula. Paagi sa sini nga mga serbisyo, nagabulig kami sa pag-bridge sang digital divide, nga posible para sa mga nagahambal sang mga pulong nga dali na madula nga maka-access sang pareho nga access digital kag mga oportunidad subong sang mga nagahambal sang mas kinaanda nga mga pulong. Ini nga mga galamiton wala lamang nagapreserbar sang mga pulong kundi nagahatag man sang gahum sa mga komunidad paagi sa paghatag sa ila sang ikasarang sa pagkomunikar kag pag-intra sa pangkalibutanon nga digital nga talan-awon. Dugang pa, makapadasig ang teknolohiya sang pagdokumento kag pag-archive sang mga pulong nga dali na madula. Paagi sa mga rekording sang audio kag video, nasulat nga mga teksto, kag interactive nga mga database, makahimo kita sang komprehensibo nga mga rekord sining mga pulong para sa palaabuton nga mga henerasyon. Ini nga dokumentasyon importante gid para sa pagpanalawsaw sa pulong, edukasyon, kag padayon nga paggamit sining mga pulong sa adlaw-adlaw. Pagpasanyog sa mga Komunidad Paagi sa Pagpreserbar sang Pulong Sa kabug-usan, ang pagpreserbar sang mga pulong nga dali na madula indi lamang nahanungod sa pagluwas sang mga tinaga—ini nahanungod sa pagpasanyog sa mga komunidad. Kon ang mga tawo may mga galamiton sa pagmentinar kag pagpapagsik sang ila mga pulong, may mga paagi man sila sa pagpreserbar sang ila kultural nga identidad, pagpabakod sang ila mga komunidad, kag pagsiguro nga ang ila mga tingog mabatian sa pangkalibutanon nga paghambalanay. Hunahunaa ang bugal sang isa ka pamatan-on nga nagatuon sang ila pulong sang katigulangan paagi sa isa ka app nga nagaangot sa ila palanublion sa paagi nga indi mahimo sang nagligad nga mga henerasyon. Handurawa ang isa ka komunidad nga nagagamit sang digital nga mga plataporma sa pagpaambit sang ila mga sugilanon, tradisyon, kag ihibalo sa kalibutan. Amo ini ang gahum sang pagpreserbar sang pulong—ini nahanungod sa paghatag sa mga tawo sang ila tingog. Konklusyon: Isa ka Panawagan sa Paghikot Handurawa nga madula ang imo tingog sa sini nga tion. Paano mo ini pagaatubangon? Para sa minilyon ka tawo, indi ini isa ka pamangkot sang imahinasyon kundi sang pagkabuhi. Ang pagkadula sang isa ka pulong amo ang pagkadula sang isa ka tingog, isa ka kultura, kag isa ka paagi sang pagkabuhi. Yara sa aton tanan—gobyerno, mga manunudlo, mga teknolohista, kag mga katawhan sa bug-os nga kalibutan—kon kita magahulag. Paagi sa pagsuporta sa mga inisyatibo nga nagapreserbar sang pagkananuhaytuhay sang pulong kag naga-bridge sang digital divide, masiguro naton nga ang tagsa ka tingog mabatian, ang tagsa ka kultura ginapabaloran, kag ang tagsa ka pulong padayon nga nagaporma sang aton kalibutan. Sa NightOwlGPT , nagapati kami nga ang pagkadula sang imo tingog indi kinahanglan nga katapusan na sang istorya. Samtang nagaupdanay, makasulat kita sang isa ka bag-o nga kapitulo—sa diin ang tagsa ka pulong, tagsa ka kultura, kag tagsa ka tawo may lugar sa pangkalibutanon nga pagsaysay.

Orihinal nga ginbalhag sa Manila Bulletin Ang Konstitusyon sang Pilipinas nagagarantiya sang kahilwayan sang mga pumuluyo sa pagpahayag, panghunahuna, kag partisipasyon. Ini man ginapasalig paagi sa pagbaton sang pungsod sang International Covenant on Civil and Political Rights, nga nagatinguha sa pag-amlig sang mga kinamatarong sibil kag politikal lakip ang kahilwayan sa pagpahayag kag impormasyon. Mahimo naton ipabutyag ang aton mga ideya kag mga opinyon paagi sa paghambal, sa pagsulat, ukon paagi sa arte, kag iban pa. Apang, ginapunggan naton ini nga kinamatarong kon mapaslawan kita sa pagsuporta sa padayon nga paggamit kag pagpauswag sang mga tumandok nga pulong. Ang United Nations Expert Mechanism on the Rights of Indigenous Peoples magapamat-od: “Ang makakomunikar sa isa ka pulong, isa ka sadsaran sa tawhanon nga dignidad kag kahilwayan sa pagpahayag.” Kon wala sing ikasarang sa pagpabutyag sang kaugalingon, ukon kon ang paggamit sang kaugalingon nga pulong mangin limitado, ang kinamatarong sa panguna nga kinahanglanon sang isa ka indibidwal—subong sang pagkaon, tubig, puluy-an, maayo nga palibot, edukasyon, trabaho—limitado man. Para sa aton mga tumandok, ini nangin mas importante pa gid bangud nagaapektar man ini sa iban pa nga mga kinamatarong nga ila ginapakigbato, pareho sang kahilwayan gikan sa diskriminasyon, kinamatarong sa patas nga oportunidad kag pagtratar, kinamatarong sa pagkabakod sang kaugalingon, kag iban pa. Angot diri, gindeklarar sang UN General Assembly ang 2022-2032 bilang International Decade of Indigenous Languages ​​(IDIL). Tuyo sini ang "indi magbiya sang bisan sin-o kag wala sing bisan sin-o sa guwa" kag nagasanto sa 2030 Agenda para sa Sustainable Development. Sa pagpresentar sang Global Action Plan sang IDIL, ang UNESCO nagpamat-od, “Ang kinamatarong sang hilway nga wala sing sablag nga pagpili sang paggamit sang pulong, pagpahayag, kag opinyon subong man ang pagdeterminar sa kaugalingon kag aktibo nga pag-entra sa publiko nga kabuhi nga wala sing kahadlok sa diskriminasyon, isa ka kinahanglanon para sa pagkainklusibo kag pagka-alalangay nga nangin yabi sa pagtuga sang bukas kag partisipatibo nga mga katilingban.” Ang Global Action Plan nagatinguha sa pagpasangkad sang functional scope sang paggamit sang tumandok nga mga pulong sa bug-os nga katilingban. Nagatugda ini sang napulo ka nagaangot nga mga tema nga makabulig sa pagpreserbar, pagpapagsik kag pagpasanyog sang tumandok nga mga pulong: (1) kalidad nga edukasyon kag pagtuon sa bug-os nga kabuhi; (2) ang paggamit sang tumandok nga pulong kag ihibalo sa pagdula sang kagutom; (3) pagtukod sang paborable nga mga kondisyon para sa digital nga paghatag gahum kag ang kinamatarong sa pagpahayag; (4) nagakaigo nga mga gambalay sang tumandok nga pulong nga gindesinyo sa paghatag sang mas maayo nga probisyon sa ikaayong lawas; (5) pag-angkon sang hustisya kag access sa serbisyo publiko; (6) pagpadayon sang tumandok nga mga pulong bilang salakyan sang buhi nga palanublion kag kultura; (7) pagtipig sang biodiversity; (8) pag-uswag sang ekonomiya paagi sa pagpasanyog sang disente nga mga trabaho; (9) pagkapatas sang gender kag paghatag gahum sa mga kababainhan; kag, (10) malawig nga public-private partnerships para sa pagpreserbar sang tumandok nga mga pulong. Ang panguna nga ideya amo ang pag-integrar kag pag-mainstream sang mga tumandok nga pulong sa tanan nga sosyo-kultural, ekonomiko, palibot, legal kag politikal nga mga domain kag estratehiko nga mga agenda. Sa sini, ginasuportahan namon ang pagdugang sang pagkaalam sa pulong, kapagsik kag pag-uswag sang bag-o nga mga nagagamit sang pulong. Sa katapusan, dapat kita magtinguha sa paghimo sang sulhay nga palibot sa diin ang mga tumandok makapabutyag sang ila kaugalingon gamit ang pulong nga ila ginpili, nga wala sing kahadlok nga hukman, diskriminahon, ukon indi mahangpan. Dapat naton batunon ang mga tumandok nga pulong bilang kinahanglanon sa bug-os kag inklusibo nga pag-uswag sang aton mga katilingban.